Üzendä amerikan raketa qalqanınıñ radar qorılmasın urnaştıru belän kileşkän Çexiägä inde ikençe könne ük Rusiädän neft' kilüneñ kimüe turında Azatlıq xäbär itkän ide.
"Respekt" jurnalı çirattağı sanında moña kiñräk tuqtala. Mäqälädä süz ğomumän, Çexiäneñ Rusiädän kilgän nef' häm gazğa bäylelegen kimetü turında bara.
"Tatarlar Praganı qurqıta..."
Soñğı yıllarda Nova Paka (ilneñ tönyaq-könçığışındağı keçkenä ber şähär) maşina yarışlarındağı meñlärçä tamaşaçı Yewropa masterı Radik Şäymievneñ ostalığın kurep, üz maşinalarındağı benzin baklarınıñ niçek häm küpmegä tutıru mäs'äläseneñ näq menä şuşı keşe qararına bäyle buluın küz aldına da kitermägänder.
Yarışlar yulında maşina belän Tatarstannıñ küptänge prezidentı Miñtimer Şäymiev ulı yörde ul çaqta. Şuşı keşe xosusi eşmäkär bularaq, ämma ätiseneñ qödräte belän andağı iqtisadnı tulısınça diärlek qulında tota, şul isäptän, Tatneft' şirkäteneñ şaqtıy ğına öleşen dä. Xalıqara kileşülär nigezendä isä näq menä Tatneft' Çexiägä neft' satuçı bulıp tora.
Çexlarnıñ yaña zaman "tatar tarixı"
Tatneft şirkäte Çexiäneñ energetik bäysezlegen qayğırtqan keşelärgä küptännän mäğlüm ber oyışma. Çexiägä neft'ne inde küptännän birep kilä. Şirkät bäyäseneñ soñğı 7 yıl eçendä genä dä 5 meñ protsentqa, yäğni 50 märtäbä artuı da bilgele. Tatneft' xätta Çexiäneñ neft' eşkärtüçe Unipetrol şirkäten dä üz qulına töşerergä tırışıp qarağan ide.
Çexiäneñ maxsus xezmätlärendä eşläwçelär üzläreneñ Şäymiev häm anıñ ulları arqasında tınıñ qına qul quşırıp utırmayaçaqların da yaxşı belä.
Çexiä energetikası kemgä şulay bäyle soñ? Räsmi töstä Şäymiev Tatarstan belän 1991 yıldan idarä itä, äma ul aña qädär dä cirle kommunistlarnıñ kürenekle citäkçese ide.
Radik Şäymiev Çexiädä kran yabuçı bularaq tanıldıRusiädä Boris Yeltsin prezident bulğanda Şäymiev Tatarstan öçen Rusiä şartları öçen kürelmägän bäysezlek qazana aldı. Şunnan soñ 10 yıl eçendä ul industriä häm finans oyışmalarnıñ zur öleşen xosusilaştıra aldı häm alarğa bügenge köndä nigezdä ulı Radik başlıq bulıp tora.
Şäymiev Putin kilü belän başlanğan xakimiät karuselen dä qarşı tora aldı. Üz wäkalätläreneñ küpmeder öleşennän qolak qaqsa da, üz tä'siren yuğaltmadı.
Tatneft' - Mäskäwneñ geopolitik qulı
Mäskäw kirmäne Tatneft'ne soñraq - häm bu Çexiä öçen möhim mäğlümat - energetik taran bularaq Törkiädä qullandı. Şirkät andağı neft' eşkärtüçe Tupraşnıñ küpçelek öleşen satıp aldı, Mäskäw şulay itep NATOnıñ Yaqın Könçığıştağı möhim nığıtmasına xälitkeç tä'sir itü xälenä ireşte. Änkaradağı säwdä mäxkämäse bu alış-bireşne köçtän çığarsa da, Tupraştağı wäzğiät äle dä çişelmägän.
Çexiäneñ yäşeren xezmätlärendäge çığanaqlar, "qaysı yaqtan ğına qarama, neft' ağızunı tuqtatıp toru artında urıslarnıñ täkäbberlege yata, ämma monı räsmi belderülärdä hiç añlatıp bulmıy", dip belderä. Anda, neft' kranın yabu artında Çexiädä amerikannarnıñ radar qorılmasın tözü qararı yatuına berkem dä şiklänmi.
Yäşeren xezmät wäkilläre fikerençä, çex säyäsätçeläre energetika ölkäsendä ilgä yanaw mömkinlege qaluın, Şäymievlärgä häm Putingä bu ölkädä ışanrğa yaramawın tanırğa tieş.
Mondıy wäzğiät kiläçäktä qabatlana ala, busı tağın da möhimräk. Häm bu Rusiäneñ Çexiäne haman da üz tä'sire zonasında dip kürüenä genä bäyle tügel.
Rusiä biznesı Çexiädä inde küpmeder eş alıp bara. Ä (neft' tösle) strategik çimal citkerüne kontrol itü şul biznes mänfäğätlären yaqlaw öçen ideal qoral bulıp tora. Yäşeren xezmät wäkilläre bik cäyelep kitmi genä şuña işarä itä - Çexiädäge strategik proyektlar tiräsendä, misal öçen, Praga hawa alanın xosusilaştıru oçrağında, härzaman Rusiä yäşeren xezmätlärenä bäyle bulğan şirkätlärneñ nıq qızıqsınuın kürep bula.
"Respekt", 28 yül 2008
"Respekt" jurnalı çirattağı sanında moña kiñräk tuqtala. Mäqälädä süz ğomumän, Çexiäneñ Rusiädän kilgän nef' häm gazğa bäylelegen kimetü turında bara.
"Tatarlar Praganı qurqıta..."
Soñğı yıllarda Nova Paka (ilneñ tönyaq-könçığışındağı keçkenä ber şähär) maşina yarışlarındağı meñlärçä tamaşaçı Yewropa masterı Radik Şäymievneñ ostalığın kurep, üz maşinalarındağı benzin baklarınıñ niçek häm küpmegä tutıru mäs'äläseneñ näq menä şuşı keşe qararına bäyle buluın küz aldına da kitermägänder.
Yarışlar yulında maşina belän Tatarstannıñ küptänge prezidentı Miñtimer Şäymiev ulı yörde ul çaqta. Şuşı keşe xosusi eşmäkär bularaq, ämma ätiseneñ qödräte belän andağı iqtisadnı tulısınça diärlek qulında tota, şul isäptän, Tatneft' şirkäteneñ şaqtıy ğına öleşen dä. Xalıqara kileşülär nigezendä isä näq menä Tatneft' Çexiägä neft' satuçı bulıp tora.
Çexlarnıñ yaña zaman "tatar tarixı"
Tatneft şirkäte Çexiäneñ energetik bäysezlegen qayğırtqan keşelärgä küptännän mäğlüm ber oyışma. Çexiägä neft'ne inde küptännän birep kilä. Şirkät bäyäseneñ soñğı 7 yıl eçendä genä dä 5 meñ protsentqa, yäğni 50 märtäbä artuı da bilgele. Tatneft' xätta Çexiäneñ neft' eşkärtüçe Unipetrol şirkäten dä üz qulına töşerergä tırışıp qarağan ide.
Çexiäneñ maxsus xezmätlärendä eşläwçelär üzläreneñ Şäymiev häm anıñ ulları arqasında tınıñ qına qul quşırıp utırmayaçaqların da yaxşı belä.
Çexiä energetikası kemgä şulay bäyle soñ? Räsmi töstä Şäymiev Tatarstan belän 1991 yıldan idarä itä, äma ul aña qädär dä cirle kommunistlarnıñ kürenekle citäkçese ide.
Şäymiev Putin kilü belän başlanğan xakimiät karuselen dä qarşı tora aldı. Üz wäkalätläreneñ küpmeder öleşennän qolak qaqsa da, üz tä'siren yuğaltmadı.
Tatneft' - Mäskäwneñ geopolitik qulı
Mäskäw kirmäne Tatneft'ne soñraq - häm bu Çexiä öçen möhim mäğlümat - energetik taran bularaq Törkiädä qullandı. Şirkät andağı neft' eşkärtüçe Tupraşnıñ küpçelek öleşen satıp aldı, Mäskäw şulay itep NATOnıñ Yaqın Könçığıştağı möhim nığıtmasına xälitkeç tä'sir itü xälenä ireşte. Änkaradağı säwdä mäxkämäse bu alış-bireşne köçtän çığarsa da, Tupraştağı wäzğiät äle dä çişelmägän.
Çexiäneñ yäşeren xezmätlärendäge çığanaqlar, "qaysı yaqtan ğına qarama, neft' ağızunı tuqtatıp toru artında urıslarnıñ täkäbberlege yata, ämma monı räsmi belderülärdä hiç añlatıp bulmıy", dip belderä. Anda, neft' kranın yabu artında Çexiädä amerikannarnıñ radar qorılmasın tözü qararı yatuına berkem dä şiklänmi.
Yäşeren xezmät wäkilläre fikerençä, çex säyäsätçeläre energetika ölkäsendä ilgä yanaw mömkinlege qaluın, Şäymievlärgä häm Putingä bu ölkädä ışanrğa yaramawın tanırğa tieş.
Mondıy wäzğiät kiläçäktä qabatlana ala, busı tağın da möhimräk. Häm bu Rusiäneñ Çexiäne haman da üz tä'sire zonasında dip kürüenä genä bäyle tügel.
Rusiä biznesı Çexiädä inde küpmeder eş alıp bara. Ä (neft' tösle) strategik çimal citkerüne kontrol itü şul biznes mänfäğätlären yaqlaw öçen ideal qoral bulıp tora. Yäşeren xezmät wäkilläre bik cäyelep kitmi genä şuña işarä itä - Çexiädäge strategik proyektlar tiräsendä, misal öçen, Praga hawa alanın xosusilaştıru oçrağında, härzaman Rusiä yäşeren xezmätlärenä bäyle bulğan şirkätlärneñ nıq qızıqsınuın kürep bula.
"Respekt", 28 yül 2008