Бөгелмәдә Һади Атласины искә алдылар

Һади Атласи тормышына һәм иҗатына багышланган конференция быел 22нче тапкыр оештырылды. Аның эшендә Татарстан, Башкортстан республикалары, Оренбур өлкәсе галимнәре, тарихчылары, мәгариф хезмәткәрләре катнашты.

Язучы, тарих фәннәре кандидаты Фәүзия Бәйрәмова да бу җыенда чыгыш ясап, Һади Атласи исемен киң җәмәгатьчелеккә җиткерүдә үзенең тәкъдимнәрен ирештерде.

“Кызганыч, күпчелек халык Һади Атласиның кем икәнен белми. Әмма язучылар, тарихчылар, галимнәр аның иҗатын барлау өстендә зур эш алып бара. Мин үзем дә татарларны репрессияләү вәзгыятен өйрәнгән кеше буларак, Атласига кагылышлы мәгълүматларны җай булган саен халыкка ирештереп торам.

Моннан 100 ел элек Атласи Себер тарихын язган шәхес. Казан тарихына да зур язмалар багышлый. Ул 1907 елда Дәүләт Думасы депутаты була. Йөзләгән шәкерт әзерләгән мөгаллим. Язмышы аянычлы. Дүрт тапкыр империя төрмәсендә утыра. 1909 елда аны 1906 елда язган мәкаләсе, китабы өчен утырталар. Бу елларда ул гарәп хәрефләрен бетереп, урысча укытуга каршы чыга. Икенче тапкыр 1920 елда, Бакуда Колчакка ияреп китте дип, Чистайга алып кайтып хөкем итәләр һәм аклыйлар. Солтангалиев белән булган элемтәләр өчен дип, 1929 елда хөкем итеп, Соловкига сөрәләр. 10 ел урынына 5 ел утырып кайта, чөнки сәламәтлеге нык какшый. Соңгы тапкыр 1936 елда кулга алалар. 1938 елның 15 февралендә тарафдарлары, иптәшләре, туганнары белән атып үтерәләр. Бу көнне барлыгы 9 татарны аталар. Аларның барысы да укымышлы, зыялы кешеләр була.

Гитлер җәлилчеләрнең башын кисте, дип әйтәләр. Гитлерга кадәр Сталин 9 татарны терәп ата. Алар әле 9 гына түгел, 24 кеше була. Кайберләрен озак вакытка төрмәләргә озаталар, күбесе шунда үлеп кала. Шуларны уйласаң, Сталин Гитлерга караганда алданрак та татар зыялыларының гомерен өзгән. Бу эшкә “атласовчылар” дигән исем бирәләр һәм аның башында Һади Атласи тора. Янәсе, алар буржуаз дәүләт төзергә җыенганнар. Бу исемлектә икенче урында мулла Рәшит Яруллин тора. Ул Әхмәт Тимернең әтисе. Аннан бертуган Кәбир һәм Фазыл Туйкиннар. Алар язучылар, галимнәр. Бу исемлектә Барый Фәттахов, Гани Алтынбаев, Сабир Уразманов, Зәкәрия Фәттәхов, Касыйм Исхаков та бар. Барысы укымышлы, татарның йөзек кашы булырдай кешеләр.

Ни өчен бу конференция Бөгелмәдә уздырыла? Бу атылган кешеләрнең күпчелеге Бөгелмә ягы татарлары була. Һади Атласи да гомеренең иң игелекле өлешен Бөгелмәдә уздыра. Бу шәһәр аларга рәхмәт йөзеннән 20 елдан артык төрле чаралар уздырып килә. Алар 1994 елда Атласи исемендәге бүләк булдырды. Бу бүләк ел саен милләтнең иң көчле мәгрифәтчесенә бирелә. Узган ел азагында Бөгелмәдәге татар гимназиясенә Һади Атласи исеме бирелде. Шәһәр урамнарының берсенә аның исеме бирелде. Бу каланың хәзерге җитәкчелеге, халкы Һади Атласиның кем икәнен аңлап, аны һәм көрәштәшләрен зурлап, менә шундый чаралар уздыралар. Аның кысалары Бөгелмә белән генә чикләнми. Бу юлы Казан, Чаллы, Әлмәт, Лениногорски, Башкортстанның Октябрь, Оренбур өлкәсе шәһәрләреннән укучылар, зыялы кешеләр, галимнәр дәртләнеп килгән иде. Конференция ихлас, мәгълүматлы узды. Башка еллардан аермалы буларак, хакимиятнең яңа башлыгы Илдус Касыймов бу чараның башыннан азагына кадәр утырды, чыгышлар ясады. Шунысы сөенечле, бу конференция Татарстан чикләреннән чыкты”,- диде Фәүзия Бәйрәмова.

“Мәгрифәтче” исемен йөрткән Атласи бүләге быел язучы Рабит Батуллага тапшырылды. Аңа кадәр бу бүләккә лаек булучылар арасында Миркасыйм Госманов, Айдар Хәлим, Хатип Миңнегулов, Индус Таһиров, Фәүзия Бәйрәмова һәм башка шәхесләр була.

Конференциядә Атласи исемендәге хәйрия фонды рәисе Фәүзия Мәхмүтова, “Җыен” фонды нәшрияты мөхәррире, галим Рамил Миңнуллин, фонд вәкиле Гәрәй Рәхим, язучылар Айдар Хәлим, Фәүзия Бәйрәмова, төбәк тарихчысы Роза Абзалова-Сәлмәнова шәхес культы корбаны Һади Атласи эшчәнлегенә үз бәяләрен бирде.

“Атласовчылар” эше буенча хөкем карары Казанның хәзерге Менжинский исемендәге клубы бинасында, хәрби трибунал тарафыннан чыгарыла. Фәүзия Бәйрәмова клуб диварына истәлек тактасы куярга, Һади Атласи хезмәтләрен төрек теленә тәрҗемә итәргә, дигән тәкъдимнәр дә кертте.

Бөгелмәдә узган чарада Һади Атласиның оныгы Әлфия ханым, Әлфиянең улы Әмир дә катнашты.