Конференция президиумында туган телләрне укыту мәсьәләләрендә танылган белгеч Марат Лотфуллин, күренекле тарихчы, академик Индус Таһиров һәм Телләр институты мөдиренең фән эшләре буенча урынбасары Олег Хисамов утырды, алар җыенны алып барды да.
Чарадан беренчеләрдән булып чыгыш ясаган Марат Лотфуллин Русия халыклары демократик конгрессының 30 июнь көнне узган икенче конференциясе тезисларын янә күтәрде. Ул туган телне сайлау принцибының ялгыш булуын, халыкара практикада бердәнбер норма булуын искәртте. "Төп белем компетенциясе булып туган тел тора. Үз туган телен белмәгән һәм имтиханны тапшырмаган кеше белем аттестатын алырга тиеш түгел". Лотфуллин, Русия дә Европа шурасына керә икән, ул да бу норманы үтәргә тиеш, туган телләреннән 9 һәм 11 сыйныфта имтихан булырга тиеш диде.
"Шундый фикерләр яңгырый, имеш, туган телләрне өйдә өйрәнегез диләр. Әйе, бу – Русия хөкүмәте хыялы. Алар үзләреннән мәгариф өлкәсендә барлык җаваплылыкны алырга тели. Сез салымнар түләгез, чөнки бушлай белем алу бары тик урыс телендә генә булачак, дип әйтмәкчеләр алар", диде Лотфуллин.
"Милли университет идеясе энтузиастлар кулына гына калырга тиеш түгел"
Казан дәүләт технология университеты (КХТИ) галиме Исмәгыйль Хөснетдинов конференциядә милли университет мәсьәләсен дә күтәрде. Ул Татарстанның Ачык университеты концепциясен тәкъдим итте. Аның фикеренчә, милли университет ачык булырга, ул Татарстандагы һәм Русиядәге башка югары уку йортлары белән хезмәттәшлек итәргә тиеш. Бу бигрәк тә беренче вакытта шулай булу зарур ди профессор. Ачык татар университеты башка институтлар белән эшләсә, тиз арада татар телендә укыта алучы медицина, төзелеш, икътисад, авыл хуҗалыгы өлкәләрендә белгечләр дә табу да җиңелрәк булачак.
Галим исәпләвенчә, бу икътисади яктан отышлырак. Татар телендә төрле фәннәрне укытучыларга өстәмә хезмәт хакы, әлеге төркемнәрдә укучы студентларга өстәмә стипендия өчен акча да җитә. Әлеге ачык университет ничек эшли? Абитуриент йә медицина университеты, йә төзелеш академиясенә, йә, әйтик, авыл хуҗалыгы институтына керә. Бер үк вакытта ул татар ачык университетына да кереп, укый ала. Татар милли университеты табиплар, төзүчеләр, икътисадчылар чыгара алмый, ул башка югары уку йортларның партнеры буларак эшли.
Хөснетдинов фаразлавынча, эшне төзелеш академиясе, КФУ, авыл хуҗалыгы академиясе, КХТИ белән берлектә башлаганда елына 50 млн сум тирәсе акча кирәк булачак. Соңрак уку йортлары саны 2-3кә җитәргә дә мөмкин, чит ил университетлары белән дә хезмәттәшлек итү мөмкинлекләре бар ди галим.
Исмәгыйль Хөснетдинов милли университет идеясе энтузиастлар кулына гына калырга тиеш түгел, дип саный. Татарстан югары уку йортларында булган татар телле факультерлар шул энтузиастлар ярдәме белән генә эшләде, алар киткәч, татар телендә укытучы калмады, ди профессор.
"Халык бер телдә сөйләшсә, бердәм була дигән ялгыш фикер бар"
Конференциядә билингваль уку програмнарына багышланган чыгыш та булды. Бу юнәлеш турында сөйләгән Казан милли техник тикшеренү институты мөгаллимәсе, фәлсәфә фәннәре докторы Алсу Гыйлметдинова билингваль уку әһәмиятенә басым ясаган. "Күптеллелек – 21 гасыр таләбе. Дөньяда кешенең 60 проценты – билингваль яки полилингваль, бу табигый күренеш, тик безнең илдә нигәдер моңа караш тискәре булыр тоела", дип сөйләде ул.
Дөньяда кешенең 60 проценты – билингваль яки полилингваль
Күптеллелеккә бәйле ялгыш стереотиплар күп, ул балаларның башын бутый дигәнрәк фикерләр дә яңгырый. Дәүләттә дә полилингваль белем кыйбат, халык бер телдә генә сөйләшсә, бердәм була, дигән ялгыш фикерләр бар. Татар телен өйрәнү урыс телен өйрәнүгә зыян китерә дигән фикернең дә нигезе юк ди галимә. Ул "Гыйлем" сайтында фәнни мәкаләләр язып, әлеге стереотипларны инкарь итә.
Гыйлметдинова АКШта күптелле мәктәпләрнең чәчәк атуы, хосусый һәм дәүләт мәктәпләрендә икетелле програмнарның булуы турында да сөйләде. Русиядә дә мондый тәҗрибә бар икән: Төньяк Осетиядә инде 10 еллап балалар бакчаларында һәм башлангыч мәктәпләрдә полилингваль укыту тәҗрибәсе кулланыла. Татарстанга да әлеге модельне куллану файдага булыр дип саный галимә. Ул күптеллелекнең төрле модельләре һәм калыплары белән дә таныштырып китте.
"Урыс һәм татар каршылыгына юл куярга ярамый"
Филология фәннәре кандидаты, әдәбиятчы Әлфәт Закирҗанов татар теле мәсьәләсен сәяси планда хәл итми торып, чишеп булмаячак дигән фикердә. Аныңча, телгә һәм әдәбиятка өйрәтүнең төп нигезе - җәмгыятьтә тудырылган мохит. "Кызганыч, соңгы ел эчендә мәктәпләрдә урыс һәм татар каршылыгы туа башлады. Моңа юл куярга ярамый", ди Закирҗанов.
Cоңгы ел эчендә мәктәпләрдә урыс һәм татар каршылыгы туа башлады
Ул шулай ук укыту програмнарында татар тарихы булмауга борчу белдерә. "Кайбер милли үзаңы булган укытучылар гына урыс тарихына кушып татар тарихын өйрәтә. Шундый шартларда мондый вазифаны татар әдәбияты укытучылары башкара булып чыга", ди галим.
Моннан тыш, Өлфәт Закирҗанов дәреслекләргә әдәби әсәрләр сайлаганда аларның миллилегенә игътибар итәргә кирәк дип исәпли. "Әле яңа програмнар төзү эше бара. Сайланган әсәрләребез ике сыйфатка ия булырга тиеш: миллилек белән сугарылган һәм сәнгати яктан төзек. Татар әдәбиятының шулкадәр нәрсәсе бар соң дигән сорау еш бирә башладылар. Моның сәбәбе - дәреслекләрдә әсәрләрнең уңышсыз сайлануы, булганнарының да кыскартылып, бирелүе, укытучыларның да татар әдәбиятының зурлыгын, матурлыгын аңлатуда алым-чараларны табып бетерә алмавы", ди әдәбиятчы.
"Үткәннәрдән гыйбрәт ала алмыйбыз"
Татар теле мөгаллиме, татар телен сөйләм калыпларына нигезләнеп өйрәтү дәреслеге авторы Николай Максимов милли мәгарифкә дигән акчаларның башка юнәлешләргә кулланылуын сөйләде. "Без үткәннәрдән гыйбрәт ала алмыйбыз. 1990 елда татар телендә белем бирү нык күтәрелеш алды, мин ул чакта ике телдә укыту методикасы үзәгендә мөдир булдым. Без алты ел эчендә 20 фәнне татар телендә укыта башлаган идек, татар телендә төрле фәннәрдән 60лап китап чыгардык, татарча укыта алган 30дан артык профессор һәм доцент булды. Без бик яхшы эшләдек, дәүләт тарафыннан да күпмедер акча бирелде. Тик бервакыт телләр үсешенә бирелгән акча җитми башлады. Ни өчен җитми башлады? Аны төрле башка юнәлешләргә тота башладылар, һәм татар мәгарифенә акча бүленми башлады",
Максимов сүзләренчә, хәзерге вакытта татар мәктәпләре юк дәрәҗәсендә. Урыс мәктәбендә татар телен укыган бала да киләчәктә татарча физика, математиканы укыта алмас. "Шул мәктәпләрдә укыган балаларның 50 проценты татарча белми. Шуңа безгә нигезен башларга кирәк: мәктәптә грамматика укытуны туктатырга кирәк, иң беренче чиратта татар телендә сөйләшергә өйрәтергә кирәк", диде Максимов һәм үз дәреслекләре турында сөйләде.
"Тукай, Исхакыйлар Пушкин белән Блоклардан ким түгел"
Сәясәт белгече, "Туган телләр турындагы канунга - юк" инициатив төркеме активисты Руслан Айсин татар әдәбиятының идеологик әһәмияткә ия булуы һәм аны барлык укучыларга мәҗбүри укыту кирәклеге турында сөйләде. "Икенче укылышка тәкъдим ителгән уку програмында X-XI сыйныфларда татар әдәбияты дәресе юк. Татар әдәбияты нәрсә дигән сүз? Беренче чиратта, ул милли үзаң, икенчедән, ул - идеология, өченчедән - дөньяга гомум карашны формалаштырган фән.
Әгәр дә татарча татар әдәбиятын өйрәнүне аерым бирмиләр икән, әйдәгез, без урыс әдәбияты белән беррәттән татар әдәбиятын барлык укучыларга кертик тәкъдиме белән чыгыйк. Пушкинны укыйбыз, Блокларны укыйбыз, Солженицинны да укыйбыз. Ә Тукаебыз, Гаяз Исхакыйлар - алардан кимме? Алар да Русия халыкларының мирасы булып тора. Шекспирны, Бодлерны укыйлар бит, нигә татар әдәбиятын да укытмаска?", диде ул һәм резолюциягә әлеге тәкъдимне кертергә сорады.
"Милли мәгариф мөстәкыйль булырга тиеш"
Конференциядә галимнәрдән тыш татар иҗтимагый активистлары да катнашты. Чара азагына таба алар да сүз сорап, үз фикерләрен җиткерде. Казанның "Мәгариф" комитеты вәкиле, Татар иҗтимагый үзәге активисты Гөлфәния Җәлалова имтиханны татарча алып бару мөмкинлеге хакында түгел, БДИны юкка чыгару хәрәкәтен җәелдерергә кирәк, ди белдерде. Югару уку йортларында татарча белем алган укучыларга да квота булырга тиеш ди ул.
Шулай ук милли хәрәкәт вәкиле Фаик Таҗиев "нинди генә яхшы фикерләр, чыгышлар булмаса да, безгә көрәш юлларын да уйларга кирәк", дип белдерде. Ул Русия конституциясендә "берәр тел өстенлеген пропагандалау тыела" диде һәм әлеге күренешнең хәзер чәчәк атуын әйтте. Таҗиев шулай ук Русия президенты карарының Конституциягә каршы килүен дә искәртте.
Татар иҗтимагый үзәге вәкиле Галишан Нуриәхмәт Русия думасында Татарстанның чын вәкилләре булмавына зарланды. "Көз көннәрендә Дәүләт шурасында ике-өч мәртәбә җыелып, шауладылар. Соңгысында исә Фәрит Мөхәммәтшин фикер алышмый гына татар телен ихтыяри итү өчен тавыш бирергә диде. Әле күптән түгел пенсия яшен арттыруга бәйле дә Татарстан ризалашты булып чыкты. Иң мөһиме шунысы – мәгариф мәсьәләләрен төбәкләр хәл итәргә хаклы, моның турында конституцияләрдә дә, шартнамәдә дә әйтелгән булган. Бездә милли мәгариф мөстәкыйль булырга тиеш", ди Нуриәхмәтов.
Чара нәтиҗәсендә резолюция кабул ителде, ул төрле дәүләт оешмаларына җибәрелә. Резолюциядә тәкъдимнәр Русия думасына, Русия мәгариф министрлыгына һәм Татарстан хөкүмәтенә юнәлгән.
Аерым алганда, зыялылар милли республикаларның дәүләт телләрен республикаларның кануннары нигезендә укытуны тәэмин итүне, туган телләрдә белем алу һәм ана телен өйрәнүне укыту процессының барлык этапларында уку мөмкинлеген тәэмин итүне сорый.
Тулырак итеп, конференция катнашучыларының тәкъдимнәрен биредә укып була.
