Уфа татарлары "төбәк теле" статусына гына риза түгел

2023 елның 14 апрелендә үзен "Сөргендәге Татарстан хөкүмәте" дип атаучы бер төркем татар активисты һәм "Башкорт милли хәрәкәте комитеты" дигән икенче бер башкорт оешмасы арасында Үзара хезмәттәшлек декларациясе имзаланды. Килешү текстында алар бер-берсен үзара танып, киләчәккә караган уртак гамәлләр хакында килешүен белдерде. Шулар арасында ике республиканың да хәзерге административ чикләрен тану һәм "төбәк телен гарантияләү" турында пунктлар да бар. Анда "төбәк телендә урта белем алу хокукы тәэмин ителергә тиеш", диелә, берүк вакытта "бу дәүләт телен мәҗбүри белү таләбен гамәлдән чыгармый" дип тә искәртелә.

Документның үзендә дә, аны имзалаган кешеләрнең соңрак уртаклашкан комментарларында да "төбәк теле" дигәннең нәрсә икәне аңлатылмый. Андый төшенчә Русия имзалаган, әмма әле дә ратификацияләмәгән Европаның Төбәк телләре һәм милли азчылыклары хартиясендә генә бар. Декларациядәге әлеге пункт беренче чиратта Башкортстандагы татар теле киләчәген күз алдында тота дигән хис кала. Димәк, алдан ук татар теленең Башкортстанда дәүләт теле статусына ия булмаячагы әйтеп куела. Ягъни бу Декларацияне татарлар ягыннан имзалаган кешеләр киләчәктә Башкортстанда татар теленең дәүләт,яки рәсми тел статусына дәгъва итә алуыннан ачыктан-ачык баш тарта булып чыга.

Тарихка карасак, 1937 елда Башкортстан Конституциясендә өч тел — башкорт, урыс һәм татар телләре тигез хокуклы рәсми статус ала. Бу 1978 елга кадәр дәвам итә, аннары татар теле мондый статусын югалта. Һәм шуннан соң татар теле дәрәҗәсе төшә башлый, татарларны башкортлаштыру кампаниясе көчәя.

1989 елда Башкортстан татар иҗтимагый үзәге (БТИҮ) оеша. Үзәк шул вакыттан бирле татар теленә дәүләт статусын кайтару мөһимлеген күтәреп килә. Шулай ук бу тема республика хакимиятләре тарафыннан легитим дип танылган Башкортстан татарлары корылтайларында да (1997 һәм 2002 елларда), Башкортстан татарлары конгрессы һәм Башкортстан татарларының милли-мәдәни мохтариятенең програм документларында күтәрелеп килде.

Әлеге мәсьәлә 2003 елда узган республика президентын сайлауда үзәк урынны алып торды: намзәтләр татар халкының тавышларын үзләренә җәлеп итәргә тырышты, татар теленең статусы турындагы мәсьәләне хәл итәргә вәгъдә бирде.

БУ ТЕМАГА:

Башкортстан башлыгын сайлау: татар теленә дәүләт статусы кирәкме?

Татар оешмалары гына түгел, җирле үзидарә оешмалары арасында да мондый таләп белән чыгучылар булды. Тарихчылар язуынча, 1992 елның 13 мартында Балтач районының Түбән Карыш авылы шурасы (бу авылда Батырша Галиев туган) депутатлары татар теленә дәүләт теле статусы бирү таләбе белән чыга. Моңа охшаш документларны татарлар күпләп яшәгән Яңавыл, Дүртөйле, Кушнарен, Чакмагыш районы шуралары да кабул итә.

Декларациядә "төбәк телендә урта белемнең тулы циклын алу хокукы" барлыгы язылган. Ләкин телнең рәсми яки дәүләт статусы мәгариф системына гына кагылышлы мәсьәлә түгел. Мәгариф системы мондый статуссыз да яши ала. Дәүләт статусы бу телнең әлеге дәүләтнең барлык өлкәләрендә дә кулланылуына, кабул итүеленә гарантия булып тора. Өстәвенә дәүләт бу телгә ярдәм итүне дә гарантияли.

Димәк, әлеге Декларациядә мондый пунктның булмавы — моңа кадәр татар милли хәрәкәте алга сөргән төп принциплардан һәм таләпләрдән баш тарту.

БУ ТЕМАГА:

"Башкортстанда татар теленә дәүләт статусы бирү татарның оешуыннан тора"

Декларациянең 5нче бүлегенә карата да фикер белдерәсе килә. Анда "безнең республикалар арасында булган чикләрнең кагылгысызлыгын таныйбыз" дип язылган. Бу — Башкортстанның татар районнарын референдум юлы белән Татарстанга кушу мөмкинлеге калмый дигән сүз.

Дөресен әйтергә кирәк, татар теле дәүләт теле дип танылса, татарларның Башкортстанда җанисәп вакытларында хокуклары кысылмаса, референдум турында сөйләүче булмас иде. Бу тема 1991, 2017 елларда Башкортстан татарлары иҗтимагый үзәге корылтайларында күтәрелеп алды. БТИҮ тәкъдиме 1920 елда РСФСРның Үзәк башкарма комитеты һәм Халык комиссарлар шурасы Уфа губернасының татар халкы яшәгән өлешләрен Татарстанга кушу турында 425нче декретына нигезләнә. Бу декрет нигезендә, ТАССР (ягъни Татарстан) оешканнан соң, Уфа губернасының татар халкы яшәгән Бөре һәм Бәләбәй өязләрен кушу мәсьәләсе референдумда гражданнарның ирекле ихтыярын белдерү юлы белән хәл ителергә тиеш булган. Ул чакта Мәскәүдәге большевиклар Уфа губернасы татарларының кайда яшәячәген алар үзләре хәл итәр дип ышандырган. Әмма референдум үткәрелмәгән, бу җирләрне 1922 елда шыпырт кына Башкортстанга кушып куйганнар.

Яңа тарихта исә ирекле референдум идеясе, Көнбатыш Башкортстанның татар районнарын Татарстанга кушу мәсьәләсе Уфа татарлары арасында аларның милли мәнфәгатьләрен кысуга җавап буларак кына барлыкка килә. Республиканың көнбатыш татар телле өлешен аеруга омтылу беркайчан да үзмаксат түгел, ә җавап реакциясе генә булды.

Уфа татарлары арасында читтәге бу ике төркемнең Декларациясен хуплаучы булмады. Башкортстан татар иҗтимагый үзәге андагы пунктларны тәнкыйтьләп мөрәҗәгать тә чыгарды. "Бүгенге татарлар Рәфис Кашаповның ("Сөргендәге татар хөкүмәте" төркеме җитәкчесе) канунсыз гамәлләре белән беркайчан да килешмәячәк... Әмма үзен "сөргендәге хөкүмәт" дигән төркем Уфа татарларына ярдәм итмәсә, без киләчәк язмышыбызны билгеләүнең башка юлларын эзләргә мәҗбүр булачакбыз", диелә анда.

Кадерле Имаметдинов
Башкортстан татар иҗтимагый үзәге рәисе

"Комментар" бүлегендәге язмалар авторның шәхси карашларын чагылдыра.

🛑 Русиядә Азатлык сайты томаланды, нишләргә? Безнең кулланма.
🌐 Безнең Telegram каналына да кушылырга онытмагыз!