Bıyıl Pragada uzğan xalıqara film festivalenä täqdim itelgän äsärlär arasında – xatın-qızlar turında elekke sovetlar berlege illärendä yasalğan 7 film bar. Elek ber sovet ilenä kergän däwlätlärne bügenge köndä ber qalıpqa salıp ülçäw – zur xata. Alar här berse üz yulı belän tärräqiät itä. Bu däwlätlär arasında inde Yevropa Berlegenä kerep, Mäskäwdän yöz çiyerep – Waşingtonğa taba qarawçılar da, diktator qulı astında yäşäwçelär dä, iqtisadi häm säyäsi irekleklär aluçılar da bar. Ämma säyäsi yäki iqtisadi yaqtan alğa kitü – här waqıt – cämğiättäge problemalarnı çişüne añlatmıy. Qırğızstandağı Lälä inqilabı – xatın-qızlar öçen yaña ber problema alıp kilde. Festivaldä kürsätelgän filmnarnıñ berse – "Eleçek" dip atala. Eleçek – bezneñ tatar xatın-qızlarnıñ borıñğı baş kieme – qalfaqnı xäterlätä. Filmda ul Sairaş isemle qırğız xanımı öçen – ireklek häm üz bilgelänü simvolına äylänä. İren yaratıp kiyäwgä çıqqan, bergä balalar üstergän, üz qulları belän zur yort salıp tormışlar caylanıp qına kitkännän soñ Sairaşnıñ ire yortqa yäş xatın alıp qayta. İre belän söyläşü dä, açulanışu da täsir itmi, Sairaş balaların, öyen taşlap çıdıy almıyça çığıp kitä, çönki ireneñ taläbe ber bula – yä çıda, yä çığıp kit. Çığıp kitkändä Sairaşnıñ ire – sin ber ni dä eşli belmiseñ, açtan üläseñ, dip mısqıl itsä, kürşeläre häm awıl xalqı – oyalmıysıñ da, böten näseleñä tap töşeräseñ dip xurlıy. Sairaş küp awırlıqlardan soñ şul eleçek digän baş kiemnären tegep çigä başlıy, alarnı bazarda sata-sata aqça eşli, äkrenläp komputerğa öyränä. Bolarnı küzätep barğan kürşeläre häm tuğannarı turında Sairaş menä nilär uylıy:
"Elek mine ğäyeplägän häm xurlağan keşelär xäzer minem yaqqa bastı."
Sairaş xanım uzğan atnada Azatlıq radiosına kilgän ide. Qırğızstanda küp xatınlılıqnıñ berençe çiratta xatın-qızlarnıñ üzläre öçen ni qädär uñay häm imin buluı turında yuğarı däräcädäge säyäsätçelärdän dä işetep bula. İke häm annan da kübräk xatın alırğa teläwçe irlär öçen filmda – imam kiñäşe dä bar, islam dineneñ bu yağın ütägändä, başqaları da ütälergä tieş.... Dokumental filmnar ber yaqlı bulmasın öçen, xatın-qızlar mesken häm irlär naçar digän täsir qalmasın öçen rezisserlar häm operatorlar – gender, yağni ceneslär mäsäläsendäge belgeçlär, sotsiologlar belän bergä eşlägän. Rusiädäge sotsial häm gender säyäsäte institutınıñ Gender montaj isemle projektı citäkçeläreneñ berse – Yelena Vitenberg:
Bu tör dokumental filmnarnı rejisser belgeç belän berlektä yasıy, häm bu yüneleştä qızıqlı näticägä ireşep bula. Äzer film ul barı tik – rejissernıñ mäsälägä qaraşı bulıp qalmıyça – mäğlümat, analiz häm añlatma täqdim itä....
Rusiädän festivaldä ber film kürsätelde. "Rus awıllarındağı xatın-qızlar" dip atala ul, teması – xäyerçelek häm çarasızlıq. Rusiäneñ qaysı poçmağındağı awılğa barıp kersäñ dä ber xäl – irlär eçä, arğan alcığan xatın-qızlar tienen tiengä citkerergä tırışa. Lyuba isemle xatın 7 bala üsterä:
Miña 13 yäş tulğaç äni mine 2 şeşä araqığa sattı, kiyäwgä birde. 7 sum tora ide 2 şeşä ul çaqta. İke yıldan iremä bala tabıp birdem, irem eçä ide....
Berençe irennän ayırılğan Lyubanı ikençe tapqır kiyäwgä çıqqanda da näq şul uq kötä:
Öydä mine qıynadı, üze seberelde, abort yasarğa birmäde, ä tapsañ bit tärbiälärgä, üsterergä kiräk, ä anıñ eşlise kilmäde.
Lyuba häm anıñ uñ qulı olı qızı Alesya fermada sıyır sawğanda, 6 bala mäktäptä dönya klassik muzıkasın öyränä... Kompozitor Grig äsäre uynıy, ämma ekranda Alesya tireskä bata – bata, şunda uq tirestä awnap yatqan iserek ber ir-atnıñ sügenüen tıñlıy-tıñlıy sıyır sawa....
Rusiädä xäyerçelektä yäşäwçelärneñ 44tan artığı – xatın-qızlar. 34% - irlär. Awıl xucalığında eşläwçe xatın-qızlarnıñ yartısınnan artığı – sälämätlekkä naçar bulğan pıçraq şartlarda eşli, äle monıñ öçen aqça alamı yuqmı. Älege filmnı töşergändä rezisserlar sotsiologiä belgeçe İrina Tartakovskaya fikerlärenä qolaq salğannar:
Min bu film keşelärgä täsir itsen ide dip telim häm ömet itäm. Minemçä bügenge köndä Rusiädä sotsial säyäsät häm xäyerçelek turında citärlek söylänä. Äytäse äytelgän, ämma xäzer xäyerçelektä yäşämägän keşelärneñ şunı üzläre aşa kiçerüläre kiräk. Menä ul – awılda yäşäw, menä ul – fermada eşläw närsäne añlata...
İrina xanım Tartakovskaya menä inde 3 yıl Qazanğa 1 ayğa kilep gender sotsiologiäse digän fänne uqıta. Annan min – tatar xatın-qızları başqa millät xatın-qızlarınnan ayırılamı dip soradım:
Ayırma zur dip äytmäs idem, läkin ul bar. Çönki här millätneñ üz yöze bar. Häm tatar xatın-qızları üzlären tatar xatın-qızları bularaq kürergä teli. Misal öçen – islamğa mönäsäbät. Här tatar xatın-qızı üze öçen islamnıñ närsä bulğanın xäl itergä tieş. Tatar xatın-qızları öçen däreslär waqıtında – törle millätlär mäsäläläre ayıruça qızıq bula ide.
Eşlägän eşneñ bigräk tä icadi äsärneñ qimmäte häm näticäse – anıñ tamaşaçığa, xalıqqa barıp citkänennän soñ ğına bilgele bula. Xatın-qızlar turındağı bu filmnar berençe tapqır Rusiäneñ berniçä televideniä kanalında 8 mart könne kürsäteläçäk.
alsu qormaş
"Elek mine ğäyeplägän häm xurlağan keşelär xäzer minem yaqqa bastı."
Sairaş xanım uzğan atnada Azatlıq radiosına kilgän ide. Qırğızstanda küp xatınlılıqnıñ berençe çiratta xatın-qızlarnıñ üzläre öçen ni qädär uñay häm imin buluı turında yuğarı däräcädäge säyäsätçelärdän dä işetep bula. İke häm annan da kübräk xatın alırğa teläwçe irlär öçen filmda – imam kiñäşe dä bar, islam dineneñ bu yağın ütägändä, başqaları da ütälergä tieş.... Dokumental filmnar ber yaqlı bulmasın öçen, xatın-qızlar mesken häm irlär naçar digän täsir qalmasın öçen rezisserlar häm operatorlar – gender, yağni ceneslär mäsäläsendäge belgeçlär, sotsiologlar belän bergä eşlägän. Rusiädäge sotsial häm gender säyäsäte institutınıñ Gender montaj isemle projektı citäkçeläreneñ berse – Yelena Vitenberg:
Bu tör dokumental filmnarnı rejisser belgeç belän berlektä yasıy, häm bu yüneleştä qızıqlı näticägä ireşep bula. Äzer film ul barı tik – rejissernıñ mäsälägä qaraşı bulıp qalmıyça – mäğlümat, analiz häm añlatma täqdim itä....
Rusiädän festivaldä ber film kürsätelde. "Rus awıllarındağı xatın-qızlar" dip atala ul, teması – xäyerçelek häm çarasızlıq. Rusiäneñ qaysı poçmağındağı awılğa barıp kersäñ dä ber xäl – irlär eçä, arğan alcığan xatın-qızlar tienen tiengä citkerergä tırışa. Lyuba isemle xatın 7 bala üsterä:
Miña 13 yäş tulğaç äni mine 2 şeşä araqığa sattı, kiyäwgä birde. 7 sum tora ide 2 şeşä ul çaqta. İke yıldan iremä bala tabıp birdem, irem eçä ide....
Berençe irennän ayırılğan Lyubanı ikençe tapqır kiyäwgä çıqqanda da näq şul uq kötä:
Öydä mine qıynadı, üze seberelde, abort yasarğa birmäde, ä tapsañ bit tärbiälärgä, üsterergä kiräk, ä anıñ eşlise kilmäde.
Lyuba häm anıñ uñ qulı olı qızı Alesya fermada sıyır sawğanda, 6 bala mäktäptä dönya klassik muzıkasın öyränä... Kompozitor Grig äsäre uynıy, ämma ekranda Alesya tireskä bata – bata, şunda uq tirestä awnap yatqan iserek ber ir-atnıñ sügenüen tıñlıy-tıñlıy sıyır sawa....
Rusiädä xäyerçelektä yäşäwçelärneñ 44tan artığı – xatın-qızlar. 34% - irlär. Awıl xucalığında eşläwçe xatın-qızlarnıñ yartısınnan artığı – sälämätlekkä naçar bulğan pıçraq şartlarda eşli, äle monıñ öçen aqça alamı yuqmı. Älege filmnı töşergändä rezisserlar sotsiologiä belgeçe İrina Tartakovskaya fikerlärenä qolaq salğannar:
Min bu film keşelärgä täsir itsen ide dip telim häm ömet itäm. Minemçä bügenge köndä Rusiädä sotsial säyäsät häm xäyerçelek turında citärlek söylänä. Äytäse äytelgän, ämma xäzer xäyerçelektä yäşämägän keşelärneñ şunı üzläre aşa kiçerüläre kiräk. Menä ul – awılda yäşäw, menä ul – fermada eşläw närsäne añlata...
İrina xanım Tartakovskaya menä inde 3 yıl Qazanğa 1 ayğa kilep gender sotsiologiäse digän fänne uqıta. Annan min – tatar xatın-qızları başqa millät xatın-qızlarınnan ayırılamı dip soradım:
Ayırma zur dip äytmäs idem, läkin ul bar. Çönki här millätneñ üz yöze bar. Häm tatar xatın-qızları üzlären tatar xatın-qızları bularaq kürergä teli. Misal öçen – islamğa mönäsäbät. Här tatar xatın-qızı üze öçen islamnıñ närsä bulğanın xäl itergä tieş. Tatar xatın-qızları öçen däreslär waqıtında – törle millätlär mäsäläläre ayıruça qızıq bula ide.
Eşlägän eşneñ bigräk tä icadi äsärneñ qimmäte häm näticäse – anıñ tamaşaçığa, xalıqqa barıp citkänennän soñ ğına bilgele bula. Xatın-qızlar turındağı bu filmnar berençe tapqır Rusiäneñ berniçä televideniä kanalında 8 mart könne kürsäteläçäk.
alsu qormaş