10 yıl elek şuşı könne Rusiäneñ ul çaqtağı İminlek Şurası sekretare Aleksandr Lebed Dağıstannıñ Xasavyurt qalasında Çeçen köçläreneñ ştab başlığı Aslan Masxadov belän oçraştı. Tön buyı barğan söyläşülär kileşü imzalaw belän tämamlandı. Rusiä belän Çeçnä arasındağı suğışnı tuqtatu öçen säyäsi şartlar bilgelägän bu dokument Xasavyurt kileşüe digän isem aldı.
Älege dokumentta federal köçlärne yıl axırına qädär Çeçnädän çığaru, 2001 yılğa İçkeriä belän Rusiä xökümätläre arasında mönäsäbätlär qoru turında kileşü tözü qaralğan ide.
İke yıl çaması barğan qanlı suğıştan soñ Xasavyurt kileşüe Çeçen xalqında ömet çaqtısı uyattı. Xäzer Mäskäwdä yäşäwçe 38 yäşlek çeçen xanımı Asya Musaeva iskä ala:
"Çeçen bularaq şunı äytä alam, bu kileşügä bez zur ömetlär bağladıq, suğış beter, wazğiät üzgärer dip ömetländek. Ul çaqta yaña suğış başlanası başqa da kilmäde " dip iskä ala çeçen xanımı Asya Musaeva.
Xasavyurt kileşüe şunduq uñay näticälär kiterde. Noyäberdä Rusiä prezidentı Boris Yeltsin belän Aslan Masxadov iqtisadi bäyläneşlär häm suğışta zıyan kürüçelärgä kompensatsiä tüläw turında kileşü imzaladı. 1997neñ Ğinwarında Masxadov Çeçnä prezidentı bulıp saylandı. Tawış birülärne Yewropada İminlek häm Xezmättäşlek oyışması küzätte, xalıqara cämäğätçelek bu saylawlarnı irekle häm demokratik dip tanıdı. May ayında Masxadov Mäskäwgä barıp Yeltsin belän Kremlä solıx kileşüe imzalağannan soñ, "bu kileşü Mäskäw belän Groznıy arasındağı doşmanlıq xislären yuqqa çığara" digän süzlär äytte.
Masxadovnıñ bu farazı xata bulıp çıqtı. Aldağı ike yılda anıñ elekke qoraldaşları buysınudan çığıp, Çeçnädä şäriğätkä nigezlängän däwlät tözü yulına bastı. 1999 yılda kürşe Dağıstanğa basıp kerü ğälämäte Çeçnädä ikençe suğış başlanuğa etärgeç buldı. İke yaqta da qorban kitülär bügengä qädär däwam itä.
Şveitsariä diplomatı Tim Guldimann 1996-97 yıllarda Çeçnädä Yewropada İminlek häm Xezmättäşlek oyışması wäkile ide. Xasavyurt kileşüendä anıñ da qulı bar. Ul kileşüne bügen dä yaqlıy:
"Başta eşlär yaxşı bardı. Soñraq federal köçlär kitkännän soñ, Çeçnädä säyäsi totrıqsızlıq xasil buldı, bu 1999 yıl qarşılığına kiterde. Läkin Xasavyurt kileşüe mömkin bulğannıñ maksimumın eşläde. Qayber mäsälälär xäl itelmi qaldı, läkin, kileşü yaxşıraq tözelgän bulsa, ul ozağraq yäşär ide dip äytü döres tügel" di Tim Guldimann.
Qayber küzätüçelärneñ Mäskäw Çeçnägä bäysezlek birmiçä Xasavyurt kileşüen bozdı digän ğäyepläwlären Guldimann kire qağa. Anda bäysezlek turında ber süz dä yuq ide, di ul.
İxtimal bu Xasavyurt kilüşeneñ töp zäğiflege dä bulğandır, Çeçnäneñ bäysezlek taläbenä anda çişeleş täqdim itelmäde. Çeçen xalqınıñ üz-bilgelänü xoquqı tanılsa da, bäysezlek turında berni äytelmäde. Status mäsäläsen xäl itü 5 yılğa kiçekterelde, ämmä 3 yıl da ütmäde Çeçnädä yaña bäreleşlär başlandı.
Ali Ğilmi
Älege dokumentta federal köçlärne yıl axırına qädär Çeçnädän çığaru, 2001 yılğa İçkeriä belän Rusiä xökümätläre arasında mönäsäbätlär qoru turında kileşü tözü qaralğan ide.
İke yıl çaması barğan qanlı suğıştan soñ Xasavyurt kileşüe Çeçen xalqında ömet çaqtısı uyattı. Xäzer Mäskäwdä yäşäwçe 38 yäşlek çeçen xanımı Asya Musaeva iskä ala:
"Çeçen bularaq şunı äytä alam, bu kileşügä bez zur ömetlär bağladıq, suğış beter, wazğiät üzgärer dip ömetländek. Ul çaqta yaña suğış başlanası başqa da kilmäde " dip iskä ala çeçen xanımı Asya Musaeva.
Xasavyurt kileşüe şunduq uñay näticälär kiterde. Noyäberdä Rusiä prezidentı Boris Yeltsin belän Aslan Masxadov iqtisadi bäyläneşlär häm suğışta zıyan kürüçelärgä kompensatsiä tüläw turında kileşü imzaladı. 1997neñ Ğinwarında Masxadov Çeçnä prezidentı bulıp saylandı. Tawış birülärne Yewropada İminlek häm Xezmättäşlek oyışması küzätte, xalıqara cämäğätçelek bu saylawlarnı irekle häm demokratik dip tanıdı. May ayında Masxadov Mäskäwgä barıp Yeltsin belän Kremlä solıx kileşüe imzalağannan soñ, "bu kileşü Mäskäw belän Groznıy arasındağı doşmanlıq xislären yuqqa çığara" digän süzlär äytte.
Masxadovnıñ bu farazı xata bulıp çıqtı. Aldağı ike yılda anıñ elekke qoraldaşları buysınudan çığıp, Çeçnädä şäriğätkä nigezlängän däwlät tözü yulına bastı. 1999 yılda kürşe Dağıstanğa basıp kerü ğälämäte Çeçnädä ikençe suğış başlanuğa etärgeç buldı. İke yaqta da qorban kitülär bügengä qädär däwam itä.
Şveitsariä diplomatı Tim Guldimann 1996-97 yıllarda Çeçnädä Yewropada İminlek häm Xezmättäşlek oyışması wäkile ide. Xasavyurt kileşüendä anıñ da qulı bar. Ul kileşüne bügen dä yaqlıy:
"Başta eşlär yaxşı bardı. Soñraq federal köçlär kitkännän soñ, Çeçnädä säyäsi totrıqsızlıq xasil buldı, bu 1999 yıl qarşılığına kiterde. Läkin Xasavyurt kileşüe mömkin bulğannıñ maksimumın eşläde. Qayber mäsälälär xäl itelmi qaldı, läkin, kileşü yaxşıraq tözelgän bulsa, ul ozağraq yäşär ide dip äytü döres tügel" di Tim Guldimann.
Qayber küzätüçelärneñ Mäskäw Çeçnägä bäysezlek birmiçä Xasavyurt kileşüen bozdı digän ğäyepläwlären Guldimann kire qağa. Anda bäysezlek turında ber süz dä yuq ide, di ul.
İxtimal bu Xasavyurt kilüşeneñ töp zäğiflege dä bulğandır, Çeçnäneñ bäysezlek taläbenä anda çişeleş täqdim itelmäde. Çeçen xalqınıñ üz-bilgelänü xoquqı tanılsa da, bäysezlek turında berni äytelmäde. Status mäsäläsen xäl itü 5 yılğa kiçekterelde, ämmä 3 yıl da ütmäde Çeçnädä yaña bäreleşlär başlandı.
Ali Ğilmi