Апрель – Тукай ае, татар ае һәм ул татар мәдәнияте, сәнгате исеме астында уза. Бу айда Тукай бүләге ияләре билгеләнә. Ләкин быел Тукай бүләгенә лаек булучылар арасында язучылар юк.
Тукай туган апрель ае алдыннан татар сәнгате, мәдәнияте, язучылары, шагыйрьләре бер кубарылып ала. Шул кубарылуга, рухлануга, иҗат күтәрелешенә нәкъ менә апрельдә үзенә күрә бер нәтиҗә ясала. Быелгы Тукай ае, татар ае беркадәр сүлпәнләнү дә күрсәткән. Язучы Фәүзия Бәйрәмова безнең белән әңгәмә барышында шул хакта да әйтте. Сөйләшү барышында котып ягында яшәүче татарлар тормышына да тукталабыз. Фәүзия ханымга беренче соравыбыз Тукай көннәре, Тукай бүләгенә булган мөнәсәбәте хакында иде.
Бәйрәм сүлпәнләнә
“Соңгы 10 елда Казандагы Тукай бәйрәмендә беренче тапкыр катнаштым. 1980нче еллардан катнашып килгән Тукай бәйрәменә чагыштырулар ясый алам. Быелгы Туган тел бәйрәме ниндидер җансыз, рухсыз үтте кебек. Чыгыш ясаучылар да елдан-ел кими, зәгыйфьләнә бара. Җитәкчелек турында әйтеп тә торасы юк.
Бүләк бирелмәүгә бар да гаепле
Быел язучыларга Тукай бүләген бирмәүне мин язучыларны түбәнәйтү дип саныйм. Бүләккә дәгъва итүчеләр арасыннан берсен сайлап алырга мөмкин иде. Чөнки Тукай бүләге язучылар өчен барлыкка китерелгән, беренче чиратта аларга бирелергә тиеш. Кол Шәриф мәчетен төзүчеләргә Тукайныкыннан да югарырак булган Татарстан Дәүләт бүләген бирергә була иде.
Тукай бүләген язучыга бирмәүне мин язучыларның битләренә төкерү, аларны урыннарына утырту дип кабул иттем.
Тукай бүләген бирмәү – язучыларны түбәнсетүнең аянычлы бер дәвамы. Бу очракта язучыларның үзләрендә дә гаеп бар. Тукай бүләгенә үзләрен күпләп чыгара башладылар. Бер-берсе белән киңәшмичә, 6-7 оешма дәгъвачылар күрсәтә. Иң ямьсезе – чиратка куюлар, бер-берсен сыйлау, алдан сөйләшеп комиссиядә тавыш бирүләр турында килешүләр, эшкәртүләр, кода-кодагыйлык белән бер-берсен этә башладылар. Иҗаты бармы-юкмы, әшнәләр, дуслар ярдәмендә чиратка куюлар китте. Бу күренеш югарыдагыларга да барып ирешкәндер. Кыскасы, язучыларда да, җитәкчелектә дә гаеп бар. Шуңа язучылар мәхрүм булып читтә калды.
Тукай бүләге бәйгесе җитдилеген югалта
БТИҮ берничә ел рәттән бу әсәрләрне Тукай бүләгенә тәкъдим итеп торды. Төрле сәбәпләр белән бу әсәрләрне исемлеккә дә кертмичә, бәйгеләрдә катнаштырмыйча, кире борып тордылар. Моның сәбәпләре бардыр. Шуңа күрә алга таба БТИҮ рәисләренә дә, җитәкчелеккә дә минем иҗат белән уйнамаулары хакында әйтермен дип торам. Киләчәктә мондый җитди булмаган бәйгеләрдә катнашмаска уйлыйм. Язармын, ләкин бүләк өчен түгел.
Бәйрәмованы котыпка эшкә чакыралар
Татар яшәгән төбәкләр тормышы белән якыннан танышу максатыннан мин тагын да ераккарак китеп Салехард каласына барып җиттем. Салехард – Ямал-Ненец автоном бүлгесенең башкаласы. Монда 40 мең кеше яши, шуларның 6 меңе татарлар. Аларның оешмалары, мәчете бар, музейлары эшли. Шунда татарлар, дин әһелләре, галимнәр, тарихчылар белән очраштык. “Котыпта татар тормышы” дигән язмаларыма материаллар туплый башладым.
Мин өйдә утырып кына китап язуларны аңлый алмыйм. Өйдәге язудан кабатлану, чикләнү китәдер. Ә сәфәрдә булу миңа яңа офыклар ача. Мәңгелек туң җирендә яшәүче, шунда тамыр җибәргән татарлар турында инде байтак мәгълүматлар җыйдым. Бу яктагы милләттәшләребезгә, хәзрәтләребезгә зур рәхмәтлемен. Алар ярдәме белән алга таба да Себер якларын өйрәнәсе бар әле. Кабат Салехард шәһәрен алсак та, андагы хәзерге халык татар язучылары, тарихчылары килүен хәтерләми. Артистлардан шактый еллар элек Зөфәр Хәйретдиновның килүен искә төшерделәр. Ул якларга бару бик кыен. Анда яшәү дә кыйммәт. Бер айга фатир алам дисәң, 25 мең сум кирәк. Дөрес, хезмәт хакы да бездәгедән югары. Бюджетта эшләүче 40 мең, пенсионер 30 мең чамасы ала.
Язучы, тарихчы якын арада тагын Себер якларына барып, андагы татар тормышының яңа якларын ачарга җыена.