Тормышның виртуальләшә баруы белән теге яки бу телнең дәрәҗәсенә бәяне дә аның интернетта тәкъдим ителүенә күрә бирә башлыйлар. Шул яктан пәрәвез челтәрендә онлайн-сүзлекләрнең дә әһәмияте зур: күбрәк кеше телне интернеттан гына үзләштерә башлый, шулай ук сүзлекләрнең кәгазь вариантларын түгел, онлайнда һәм смартфонда булганын куллана.
Азатлык татар телендә онлайн сүзлекләр белән кызыксынып, аларның исемлеген туплады. Аны укучыларыбызга да тәкъдим итәбез. Күзәтүгә онлайн-сүзлекләр керде, текст яки pdf форматында эленгән сүзлекләрне бирегә кертмәдек.
- Татпоиск сүзлеге. Шәхси, табышлы проект булып тора. Һәм русча-татарча, һәм татарча-русча тәрҗемә өчен яраклы. Онлайн сүзләр эзләү тәрәзәсе аша эшли.
- Russian-Tatar.Ru сүзлеге. Татпоискка охшаш эзләү системын куллана, дөрес, биредә бары тик рус теленнән татарчага гына тәрҗемә ясап була. Моннан тыш гыйбарә һәм җөмлә тәрҗемәсен дә ясарга мөмкин, ләкин аның тәрҗемәсе шактый аксый.
- Ганиевның русча-татарча сүзлеге. Күптән түгел эшли башлады. Башка сүзлекләрдән төп аермасы - сүзлек тавыш белән яңгыратылган. 30 меңгә якын сүзнең татар теленә тәрҗемәсе һәм татарча сүзләрнең яңгырашы бар.
- Syzlek.ru. Шулай ук үз базасында Фоат Ганиев сүзлеген куллана. Шәхси проект булып тора. Сүзлекнең үзенчәлеге - берничә хәрефтән кирәкле сүзне табу. Шул хәрефләргә башланган барлык сүзләрне күрсәтә.
- Күп телләргә багышланган проектлар арасында да татар телен дә "белгән" сайтлар бар. Мисал өчен Sahifa.Tj сайтында берничә төрки тел сүзлеге тәкъдим ителә. LTran.ru кебек төрле телләрдән башка телләргә тәрҗемә ясаган сайтлар да бар.
- Татар Викисүзлеге. Викимедиа фонды проектларының берсе. Биредә сүзлек төзүгә теләсә кем кушыла ала. Википедиядә кебек үк хаталар да очрый.
- Сүзлекләр мессенджерларга да үтеп керә. Мисал өчен, башкорт теле өчен Башкирский словарь исемле бот язылган. Аңа кирәкле сүзне язып җибәргәндә, програм шунда ук тәрҗемәсе бирә. Татарча әлегә мондый проектларны табып булмады.
Әлбәттә, бүгенге көндә шактый кеше сүзлекләрне смартфоннарда да куллана. Һәм iOS, һәм Android системнары өчен берничә бушлай эшли торган сүзлек табып була. Әйтик, Apple кулланучылары өчен Татарский словарь, TatDict кебек сүзлекләрне йөкләп була. Android кулланучыларына шулай ук Татарский словарь, Русско-татарский переводчик, югарыда телгә алынган тавышландырылган Ганиев сүзлеге кебек кушымталарны йөкләргә мөмкин.
"Уку елы вакытында сүзлекне көненә 10 меңләп кеше куллана"
Татпоиск сайты авторларының берсе Константин Курочкин сүзлекне шәхси проект дип атый. Ул 2013 елда эшли башлаган. "Уку елы вакытында безнең сүзлекне көненә якынча 9-10 мең кеше куллана. Каникул, шул исәптән, җәйге яллар вакытында, көненә якынча 4 мең кеше керә", дип сөйләде ул Азатлыкка.
Барлыгы эшләгән вакыт эчендә сайт 60 миллионнан артык сүз тәрҗемә итте. Сайтта иң еш эзләнә торган сүзләр исә: сәламләү, рәхмәт әйтү һәм гыйшык белдерү сүзләре, ди сайт авторы. Онлайн-сүзлек конкрет сүзлеккә нигезләнмәгән. "Башта без ачык чыганаклардан һәм сүзлекләрдән татарча һәм русча сүзләр исемлеген тупладык. Аннары исә бу сүзләрнең тәрҗемәләрен эзләп керттек", дип аңлатты безгә Константин .
Киләчәккә Татпоиск сайтын яңарту көтә, ләкин вакыт җитмәү сәбәпле ул һаман кичектерелә, ди сайт авторы. "2017 ел эчендә өлгертергә тырышырбыз, дип уйлыйм", диде ул.
Татпоиск сайтында эзләү тәрәзәсе
Элегрәк популяр булган "Тазбаш" сүзлеге авторы Артур Карамов сүзләренчә, бүгенге көндә аның шәхси сүзлегенә аена 500ләп уникаль кулланучы керә. "Татар теле туган телем булса да, кайчагында сүзлексез булмый. Шундый чакларда элек бик шәп бер онлайн сүзлек куллана идем, кызганычка каршы, ул сайт эшләми башлады. Бәхеткә каршы, кулга Ганиевның электрон сүзлеге килеп эләкте. Һәрвакыт кул астында булсын дип, мин аның веб-версиясен ясадым", дип сөйләде ул Азатлыкка.
Карамов үз сайтын 2012 елның декабрендә башлап җибәрде. Башта ул suzlek.tazbash.ru доменында эшләсә, 2015 елда syzlek.ru адресына үзгәрде. "Сүзләр буенча статистика алып баруны 2017 елның мартыннан туктаттым", ди Артур. Безгә ул 2012-2017 еллар аралыгында иң еш эзләнә торган сүзләр исемлеген бирде: борын, фантазия, предписание, каләм, застрять, китап. Сайт Ганиев сүзлегенә нигезләнгән.
Google һәм Яндекс
Сүзлекләрдән тыш интернетта онлайн тәрҗемәчеләрдән дә күп файдаланалар. Иң популяр һәм зурлары булган - Google һәм Яндекс тәрҗемәчеләре. Яндекс тылмачы татар телен 2015 елда өстәде, бүгенге көндә анда күп хаталар ясалса да, хезмәт аша көненә якынча 100 мең тәрҗемә башкарыла.
Яндекска кеше чыннан да күп мөрәҗәгать итә. Хезмәтнең иң зур үзенчәлеге шунда - ул рус теленә генә түгел, дөньяның 93 теленә тәрҗемә ясый.
Google-ның тәрҗемәче хезмәтенә татар телен өстәү буенча эшләр алып барылган иде. Элек моның белән активистлар төркеме шөгыльләнде. Кызганычка бу юлы алар белән элемтәгә кереп булмады. Азатлык Google тәрҗемәчесенә татар телен өстәү мәсьәләсе белән кызыксынып, ширкәтнең матбугат хезмәтенә мөрәҗәгать итте, ләкин аннан җавап алмады.
Зур хезмәтләрдән тыш шәхси инициатива белән тәрҗемәче програмнарын эшләткән кешеләр дә юк түгел. Мисал өчен, югарыда телгә алынган Russian-Tatar һәм LTran.ru сайтлары тәрҗемәләр башкара. Шулай ук Азатлык язмаларына фикерләрен даими калдыручы Зөбәер Мифтаховның да тәрҗемә програмы бар.
"Барлык кирәк булган сүзне табып булмый"
Казанның 2нче лицей-интернатында татар теле һәм әдәбиятын укыткан Рөстәм Бәхтиев сүзләренчә, укытучыларга онлайн сүзлек белән әллә ни күп кулланырга туры килми, чөнки мәктәп кысаларындагы програм күләмендә генә укытучылар барлык диярлек лексиканы белә. Рөстәм Бәхтиев яңа буын "Сәлам" дәреслеге авторларының берсе, шуңа "онлайн сүзлекләр күбрәк диссертация язганда һәм дәреслек язганда кирәк", ди ул.
Рөстәм Бәхтиев
Татар интернетында онлайн форматта аңлатмалы, фразеологик сүзлекләр җитми
"Үзем күбрәк russian-tatar дигән сүзлекне кулланам. Анда шактый гына сүз бар, лексик яктан ул бай. Ләкин, әлбәттә, барлык кирәк булган сүзләрне табып булмый шул. Мисал өчен, күптән түгел дәреслек язуда "сплав" сүзенең татарчасын эзләдем, таба алмадым шул, бер онлайн-сүзлектә дә ул төшенчә юк. "Йөзеп барып кайту" вариантын тәкъдим итәләр, ләкин татарча алай әйтелми бит инде.
Кайчакта башка телләр белән чагыштырып карау максатыннан Яндекс тәрҗемәчесенә дә мөрәҗәгать итәм. Мәсәлән, шул ук дәреслекне язганда "инопланетянин" сүзен тәрҗемә иткәндә төрле телләргә мөрәҗәгать итеп, татар теленә якынрак вариантны уйлап таба алдык.
Гомумән, татар интернетында онлайн форматта аңлатмалы, фразеологик сүзлекләр җитми, алар бик кирәк. Текст вариантында урнаштырылганы бар, әлбәттә, ләкин киң кулланыш өчен генә алар җитми", дип сөйләде Азатлыкка Рөстәм Бәхтиев.
Татар телен үзлектән интернеттан өйрәнгән һәм Халыкара татар теле олимпиадасында җиңү яулаган япон егете Юто Хишияма интернетта булган сүзлекләр тел өйрәнү өчен җитәрлек дип саный. Ул үзе күбрәк смартфоннар өчен каралган кушымта-сүзлекләрне куллана.
Юто Хишиями
"Ipad-та "Сүзлек" исемле кушымта кулланам, Android смартфонында Tatdict сүзлеген кулланам. Интернеттан кирәк булганда academic.ru сайтында булган төрле сүзлекләр тупланмасыннан файдаланам. Сыйфат ягыннан алар барсы да канәгатьләнерлек, җитәрлек", дип сөйләде ул Азатлыкка.
Тәрҗемәче програмнарын Юто кулланмаска тырыша. "Тылмач програмнарына килгәндә, аларны кулланмыйм. Чөнки теләсә нинди тел булса да, аның әлегә компьютер тәпҗемәсен дөрес эшләтә алмыйлар", диде ул.