Sişämbe kiçendä Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı binasında Mäskäw däwlät xalıqara mönäsäbätlär institutı professorı Äbdulxan Äxtämcannıñ “Faşistlarğa qarşı köräştä Musa Cälil häm anıñ köräştäşläre” digän yaña kitabın täqdir itü kiçäse uzdı. Bilgele bulğança, soñğı waqıtta Musa Cälilgä bağışlanğan küp kenä xezmätlär dönya kürde, şağirneñ tormışı häm icatı da şaqtıy kiñ öyränelde. Äbdulxan Äxtämcannıñ “Faşistlarğa qarşı köräştä Musa Cälil häm anıñ köräştäşläre” kitabı Qazannıñ “İdel – Press” näşriätında 1000 danä belän basılıp çıqtı. Äbdulxan Äxtämcan Musa Cälil belän küptännän qızıqsınıp, 1953 yıldan birle anıñ xaqında xezmätlärne tuplıy. Tarixçı bularaq, Albaniädäge häm Rusiädäge xärbi arxivlarnı tikşerep häm şunıñ näticäse itep älege kitapnı yazğan. Bu kitapta Cälilneñ köräştäşläre, alar tarafınnan alıp barılğan yäşeren köräş turında mäğlümat birelgän. Kiçädä Cälilneñ tormışın häm icatın öyrängän Rafael Mostafin yaña kitapqa retsenziä yazuçı bularaq kitapnıñ üzençäleklären äytep uzdı. “Äxtämcan kitabınıñ uñay yağı şunda, ul Cälil turında ğına yazmıy, ä cäditçelärneñ härberse turında yaña süzlär äytep kitä. Min möräcäğät itär idem, bez dä ber Cälil belän genä çiklänmiçä anıñ köräştäşlären dä öyränik häm kütärik, xalqıbızğa qaytarıyq”. Şulay uq älege çarada Musa Cälilneñ yaqtaşı, yazuçı Mösäğit Xäbibullin anıñ icatın däwam itärgä tırıştım dip belderde: “Min Musa Cälilneñ şiğerlären uqıp üstem, läkin anıñ şiğriäten däwam itä almadım. Min tatar xalqınıñ tarixına ğömeremne bağışladım. Häm şul xaqta bik küp tarixi romannar yazdım häm buldıra alğan qädär Musa Cälilneñ ädäbi yulın däwam ittem dip äytsäm bula”. Bu Tatarstannıñ xalıq yazuçısı Mösäğit Xäbibullin buldı. Çarada qatnaşqan tanılğan ğalim Damir İsxakov, Musa Cälil tarixı äle öyränelergä, tikşerelergä tieş dip sanıy. Bu tikşerülär, bötenläy başqa näticälärgä kiterüe ixtimal digän fiker dä belderde:
“Musa Cälil minem ätiem belän bergä Volxov frontında äsirlekkä töşä. Anda Tatarstannan häm tatarlar bik küp bulğan. Şuña kürä Cälil miña ätiem belän bergä şul sazlıqta yatqan keşe häm millättäşem bularaq yaqın. Musa Cälil häm anıñ tiräsendäge tarixi faktlar alğa taba bezneñ iğtibarnı cälep itärgä tieş. Bilgele, bälki ul bez bügen uylağança näticägä kitermäs, ämma ul tarix ber yaqlı ğına bulıp üsmi, anda törle yullar kilep çığarğa mömkin. Äbdulxan Äxtämcannıñ çıqqan kitabı şuşı yulda ber adım”. Şulay uq monda çit illärdän häm Rusiä töbäklärennän kilgän 150 yaqın tatar fevral' ayında dönya kürgän "Musa Cälil - Mäskäwdä"digän kitap belän dä tanışa aldı. Kitapnı yazu ideyäse belän Mäskäw tatarlarınıñ milli-mädäni moxtäriäte çığa. Mäskäwdä ğömer kiçerüçe, tatar xalqınıñ kürenekle wäkilläre - Rinat Aqçurin, Äxtäm Galimov, Äbdulxan Äxtämcan, Yaxya Ğibadullin Musa Cälil yazmışına qarağan dokumentlarnı Mäskäwneñ barlıq arxivlarında ezli, barlıy. Kitapta Qazanlılar öçen äle mäğlüm bulmağan itelmägän dokumentlar häm materiallar belän dä tanışıp bula. Alar arasında - Musa Cälil qızı Çulpan xatları, "İdel-Ural" legionı çığarğan gazetanıñ ber sanı, cäzağa tartıluçılarnıñ isemlege häm başqa dokumentlar bar.
Gölnaz Şäyxetdin