Geografiä däreslärendä ällä qaydağı yılğalarnıñ quşıldıqların häm üz ilebezdä bulmağan diñgezlär qultıqlarınıñ atamaların yatlıy idek. Ğämäldä isä bu öyrängännärneñ kübese onıtıla bulıp çığa. Bu küreneş barlıq illärgä dä xas.
AŞQta urnaşqan geografiä cämğiäte küptän tügel amerikannar arasında tikşerü ütkärep yäşlärneñ geografiäne bik naçar belülären açıqlağan. Soraştıruda qatnaşuçılarnıñ 20%tı – Sudan ileneñ Afrikada bulğanın bötenläy belmägän. Soñğı aylarda Sudandağı qanlı nizaq turındağı xäbärlär mäğlümat çaraları köntärtibennän töşmäsä dä. Küplär Sudannı Aziädä dip belgän. Geografiä belemen Qazanda bezneñ xäbärçebez Röstäm İsxaqi tikşerde. Tatar yäşläreneñ cawapları şaqtıy ömetle ide. Berniçä keşeneñ fikere älbättä ğömüm wazğiätne çağıldıra almıy.
İnde AQŞta ütkärelgän soraştıruğa qaytqsaq, anda xalıqnıñ 63%tı xaritada Ğiraqnı taba almağan. 75%tı – dönya cämäğätçelege iğtibar üzägendä torğan tağın ike il İzrail belän İrannıñ qayda bulğanın belmägän.
Amerikannarnıñ geografiädä nadan buluı, dönyanıñ başqa yaqlarında yäşäwçelärne şaqqatırmıy kebek. Makedoniälı 19 yäşlek Elana isemle qız, alarnıñ üz illäre zur bit, di:
"Alar üz dönyasında yäşi, alarnıñ üz tarixları bar, üz geografiäse dip tä äyter idem. Alarnıñ üz qitğası bar, häm alar axrı şular turında uylıy, qalğannı iğtibarğa almıy."
Ämma amerikannar üz qitğaların da belmi bulıp çıqtı. Tikşerü näticälärenä qarağanda, soraştıruda qatnaşqannarnıñ yaqınça yartısı üz illärendäge Ohio yä New York ştatların xaritada kürsätä almağan.
Dönyanıñ başqa illärendä xällär niçek soñ?
Pragada yäşäwçe qayber çit il studentları da sorawlarğa cawapnı tiz genä taba almağan. 20 yäşlek yapon yegete Junnya baştan uq xaritalar belän bik dus bulmağanın äytep, Äfğanstannı Üzäk Aziädä ezli başladı.
-Äfğanstannı kürsätä alasıñmı miña -Qayda mikän ul? .....Belmim..... -Qaysı qitğada bulğanın beläseñ bit inde? -Şuşı qitğada inde, läkin taba almıym...
24 yäşlek çex studentı Marek ta Äfğanstannı taba almadı.
-Aziä....menä monda dip uylıym..... yuq bu Belarus ikän.... -Bu Qazaxstan.... -Qazaxstan. Bälki. Belmim.
Tikşerüçelär dä Yevropada geografiä beleme kiñeräk digän näticä yasıy, çönki soraştıruda qatnaşqannarnıñ küpçelege ciñel genä Sudan, İndoneziä, Äfğanstan, İran häm Ğiraq kebek illärne xaritada tabıp birgän. Bu täsirne 2002nçe yılda uzdırılğan fänni tikşerü näticäläre belän dä dälilli alabız. Geografiä beleme tikşerelgän 9 il arasında AQŞ häm Meksika soñğı urınnarda ide, iñ yuğarı däräcägä Şvesiä quyılğan ide.
Ni öçen amerikannar geografiädä şul qädär nadan soñ?
Qayberäwlär amerika törle säbäplärdän dönyadan çitläşä, şunıñ öçen amerikannarnı başqa illär geografiäse qızıqsındırmıy dip uylıy. Geografiä cämğiäte vise-prezidentı Terry Garsia, cawap tağın da ğadiräk dip sanıy:
"Geografiä Quşma Ştatlarda uqıtılmıy diärlek. Problema şunda. Biredä Quşma Ştatlarda 7 sıynıftan soñ geografiä uqıtılmıy."
Geografiä belemen şulay uq säyäxät itmäw häm çit tellär belmäw çikli. 2002nçe yılda ütkärelgän tikşerügä qarağanda, 3 yıl eçendä qayber illärdä xalıqnıñ 70%tı çit ilgä säyäxätkä çıqqan. Şuşı uq waqıt eçendä amerikannarnıñ 20%tı ğına çit ilgä barıp qaytqan.
Geografiägä bağışlanğan törle uyınnar citeştergän amerikan şirkätenä nigez saluçı Roger Andersen, geografiäneñ fän bularaq ähämiäte kimüenä borçıla:
"Elek geografiä dip uqıtılğan fän xäzer tarix häm sosial belem fäne belän berläşterelde. Häm geografiäneñ fän bularaq täsire kimi."
Marketing alımı bularaq bu şirkät internetta geografiä uyınnarın buldığan. Alar belän www.geographyzone.com säxifäsendä tanışa alasız. Anda çista xaritada illärne tabıp yazıp quyarğa kiräk. Anderson süzlärenä qarağanda, bu uyınnı könenä 20 meñgä yaqın keşe uynıy. Anda da amerikannar geografiä beleme däräcäse belän 149nçı urında österälep bara.... Berençe urında kem soñ? İnternettağı geografiä uyınnarında Qırğızstan internetçıları ciñä.
Malayziä başqalası Kuala Lumpurda bu atnada Dönya Häläl Forumı uzdı. Globalizasiä häläl rizıqlarğa da kilep citte häm cıyınnı oyıştıruçılar häläl aş-su inde xäzer çığarma tügel, ä dönyada aşamlıqlar citeşterüneñ ber yünäleşe bulırğa tieş dip sanıy. Älege idea belän qızıqsınıp Kuala Lumpurğa McDonalds häm tawıq ite qızdıruçı KFC şirkätläre, dönya küläm tanılğan Nestle, Yevropa, Aziä häm Afrika şirkätläre wäkilläre cıyıldı. Häläl rizıqnıñ närsä bulğanın bezneñ tıñlawçılarıbızğa añlatırğa kiräkmi. Duñğız ite aşamaw häm isertkeç eçemleklär eçmäwdän tış möselman satıp aluçıları aldan äzerlänep sawıtlarğa tutırılğan aşamılqlarnı da kontrol itä. Küplär şäräp quşılğan spagetti sousların yäki duñğız mayınnan yasalğan zhelatinnan citeşterelgän kanfitlärne almıy. Çexiädä paket aşlar häm souslar citeşterüçe Vittana şirkätenä häläl bülek açu täqdime bulğan. Monıñ öçen şirkätkä texnologiäne üzgärtergä, östämä çığımnar totarğa kiräk bulaçaq. Vittana şirkäte moña riza bulırmı? Häläl aşamılqlar citşterü çınnan da zur ber global yünäleş formasın ala alamı? Bu xaqta sez kiläse şimbä könne Azatlıq dulqınnarında işetersez. Ul kön maynıñ 20se bula, tıñlamıy qalmağız.
Alsu Qormaş
İnde AQŞta ütkärelgän soraştıruğa qaytqsaq, anda xalıqnıñ 63%tı xaritada Ğiraqnı taba almağan. 75%tı – dönya cämäğätçelege iğtibar üzägendä torğan tağın ike il İzrail belän İrannıñ qayda bulğanın belmägän.
Amerikannarnıñ geografiädä nadan buluı, dönyanıñ başqa yaqlarında yäşäwçelärne şaqqatırmıy kebek. Makedoniälı 19 yäşlek Elana isemle qız, alarnıñ üz illäre zur bit, di:
"Alar üz dönyasında yäşi, alarnıñ üz tarixları bar, üz geografiäse dip tä äyter idem. Alarnıñ üz qitğası bar, häm alar axrı şular turında uylıy, qalğannı iğtibarğa almıy."
Ämma amerikannar üz qitğaların da belmi bulıp çıqtı. Tikşerü näticälärenä qarağanda, soraştıruda qatnaşqannarnıñ yaqınça yartısı üz illärendäge Ohio yä New York ştatların xaritada kürsätä almağan.
Dönyanıñ başqa illärendä xällär niçek soñ?
Pragada yäşäwçe qayber çit il studentları da sorawlarğa cawapnı tiz genä taba almağan. 20 yäşlek yapon yegete Junnya baştan uq xaritalar belän bik dus bulmağanın äytep, Äfğanstannı Üzäk Aziädä ezli başladı.
-Äfğanstannı kürsätä alasıñmı miña -Qayda mikän ul? .....Belmim..... -Qaysı qitğada bulğanın beläseñ bit inde? -Şuşı qitğada inde, läkin taba almıym...
24 yäşlek çex studentı Marek ta Äfğanstannı taba almadı.
-Aziä....menä monda dip uylıym..... yuq bu Belarus ikän.... -Bu Qazaxstan.... -Qazaxstan. Bälki. Belmim.
Tikşerüçelär dä Yevropada geografiä beleme kiñeräk digän näticä yasıy, çönki soraştıruda qatnaşqannarnıñ küpçelege ciñel genä Sudan, İndoneziä, Äfğanstan, İran häm Ğiraq kebek illärne xaritada tabıp birgän. Bu täsirne 2002nçe yılda uzdırılğan fänni tikşerü näticäläre belän dä dälilli alabız. Geografiä beleme tikşerelgän 9 il arasında AQŞ häm Meksika soñğı urınnarda ide, iñ yuğarı däräcägä Şvesiä quyılğan ide.
Ni öçen amerikannar geografiädä şul qädär nadan soñ?
Qayberäwlär amerika törle säbäplärdän dönyadan çitläşä, şunıñ öçen amerikannarnı başqa illär geografiäse qızıqsındırmıy dip uylıy. Geografiä cämğiäte vise-prezidentı Terry Garsia, cawap tağın da ğadiräk dip sanıy:
"Geografiä Quşma Ştatlarda uqıtılmıy diärlek. Problema şunda. Biredä Quşma Ştatlarda 7 sıynıftan soñ geografiä uqıtılmıy."
Geografiä belemen şulay uq säyäxät itmäw häm çit tellär belmäw çikli. 2002nçe yılda ütkärelgän tikşerügä qarağanda, 3 yıl eçendä qayber illärdä xalıqnıñ 70%tı çit ilgä säyäxätkä çıqqan. Şuşı uq waqıt eçendä amerikannarnıñ 20%tı ğına çit ilgä barıp qaytqan.
Geografiägä bağışlanğan törle uyınnar citeştergän amerikan şirkätenä nigez saluçı Roger Andersen, geografiäneñ fän bularaq ähämiäte kimüenä borçıla:
"Elek geografiä dip uqıtılğan fän xäzer tarix häm sosial belem fäne belän berläşterelde. Häm geografiäneñ fän bularaq täsire kimi."
Marketing alımı bularaq bu şirkät internetta geografiä uyınnarın buldığan. Alar belän www.geographyzone.com säxifäsendä tanışa alasız. Anda çista xaritada illärne tabıp yazıp quyarğa kiräk. Anderson süzlärenä qarağanda, bu uyınnı könenä 20 meñgä yaqın keşe uynıy. Anda da amerikannar geografiä beleme däräcäse belän 149nçı urında österälep bara.... Berençe urında kem soñ? İnternettağı geografiä uyınnarında Qırğızstan internetçıları ciñä.
Malayziä başqalası Kuala Lumpurda bu atnada Dönya Häläl Forumı uzdı. Globalizasiä häläl rizıqlarğa da kilep citte häm cıyınnı oyıştıruçılar häläl aş-su inde xäzer çığarma tügel, ä dönyada aşamlıqlar citeşterüneñ ber yünäleşe bulırğa tieş dip sanıy. Älege idea belän qızıqsınıp Kuala Lumpurğa McDonalds häm tawıq ite qızdıruçı KFC şirkätläre, dönya küläm tanılğan Nestle, Yevropa, Aziä häm Afrika şirkätläre wäkilläre cıyıldı. Häläl rizıqnıñ närsä bulğanın bezneñ tıñlawçılarıbızğa añlatırğa kiräkmi. Duñğız ite aşamaw häm isertkeç eçemleklär eçmäwdän tış möselman satıp aluçıları aldan äzerlänep sawıtlarğa tutırılğan aşamılqlarnı da kontrol itä. Küplär şäräp quşılğan spagetti sousların yäki duñğız mayınnan yasalğan zhelatinnan citeşterelgän kanfitlärne almıy. Çexiädä paket aşlar häm souslar citeşterüçe Vittana şirkätenä häläl bülek açu täqdime bulğan. Monıñ öçen şirkätkä texnologiäne üzgärtergä, östämä çığımnar totarğa kiräk bulaçaq. Vittana şirkäte moña riza bulırmı? Häläl aşamılqlar citşterü çınnan da zur ber global yünäleş formasın ala alamı? Bu xaqta sez kiläse şimbä könne Azatlıq dulqınnarında işetersez. Ul kön maynıñ 20se bula, tıñlamıy qalmağız.
Alsu Qormaş