Tatar xalqınıñ milli- azatlıq köräş tarixı bik bay häm küpqırlı. Tik anı fänni yaqtan tiränten eşlängän dip äytä almıybız. Şulay uq tikşerelmägän fänni problemalar arasında 18 ğasır urtasında Rusiä imperiäsen teträndergän, dini säyäsätne nıq üzgärtügä kitergän Batırşa vosstaniese dä bar.
18 ğasırnıñ 40-50 nçe yılların islam dinen yuq itü, tatarlarnı urıslaştırunıñ iñ kisken yılları dip atarğa bula. Çönki näq şuşı yıllarda urıs bulmağan xalıqlarnı küpläp çuqındıru, törle ısullar faydalanıp pravoslau dinenä kertü başlana. Köçläp çuqındıruğa tüzä almağan möselmannarğa vosstanie kütärälär. Ul tarixta Batırşa xäräkäte iseme belän bilgelänä. Batırşa 1755 yılnıñ yaz aylarında Ural töbägendä yäşäwçe tatar, başqortlarğa, kürşe möselman qazaqlarğa öndäw xatların cibärä. Barlıq möselmannarnı patşa çinovniklarınıñ törleçä qısrıqlawlarına, möselman yolaların ütäwne çikläwlärenä rizasızlıq belderergä, salımnarnıñ küplegenä häm 1754 yılda qabul itelgän “toz monopoliäse” färmanına qarşı baş kütärergä öndi. Şunnan ul awıldan awılğa yörep üzenä fikerdäşlär tuplıy. Patşa ğäskärläre baş kütärüçe törkemnärne tar – mar itkäç, 1756 yılda Batırşa qulğa alına häm zindanğa yabıla. Törmädän qaçarğa omtıldı dip, anı 1762 yılda qıynap üterälär. Batırşa xäräkäten qısqaça şulay itep äytep uzarğa mömkin.
Batırşa xäräkäten fänni yaqtan öyränü küptän alıp barılsa da, älegä anı tiränten häm küpqırlı itep öyränelgän dip äytep bulmıy.
Sişämbedä “Azatlıq” nıñ Qazan studiäsenä Batırşa vosstaniese turındağı tarixi oçerkı, kitap bulıp basılıp çıqqan tarix fännäre doktorı Fäyzelxaq İslaev kilde. Anıñ belän äñgämäne Rimzil Väli alıp bardı.
Rimzil Väli:
Batırşa qaharmanlığınıñ töp mäğnäse nidän ğibärät?
Fäyzelxaq İslaev:
Minemçä, Rusiä däwlätendä islam dinen saqlap qalu. Ägär dä anıñ citäkçelegendä möselmannar başqortlar, tatarlar 1755 yılda kütärelep çıqmasalar, Rusiä däwläteneñ dini säyäsäte üzgärtelmägän bulır ide. Şunlıqtan, ul bezneñ tarixıbızda iskitkeç zur rol'ne uynıy. Vosstanie 15 mayda Başqortstan cirendä başlanıp kitkän. Häm oktäber ayına qädär däwam itkän. Vosstanie ike tapqır kütärelgän. Berençese şul may ayında, ansın bik tiz genä tar-mar itkännär, ä annarı avgust ayında ikençese başlanıp kitkän. Häm bu yañadan başlanğanı därräw bulıp küp cirlärdä bergä başlana.
Rimzil Wäli:
Bu äñgämägä etärgeç bulğan kalendar' fakt- 8 avgust. Ni öçen bez şuşı köndä Batırşanı iskä alabız?
Fäyzelxaq İslaev:
- Tatar tarixında 8 avgust iñ faciğäle könnärneñ berse. Çönki şuşı könne Batırşanı xäzerge Başqortstanda Boray rayonı Äcäk awılında totıp, däwlätkä birgännär. Vosstanie tar- mar itelgännän soñ, Batırşa ber yıl buyı qaçıp yörgän. Ul Älmät, Zäy buylarında qaçıp torğan. Älbättä, mondağı keşelär Batırşanıñ yörgänen belgännärder, ämma anı däwlätkä tapşırmağannar. Ä menä üzeneñ tuğan yaqların qaytqanda anı totalar. Ufadan anı Orenburğa, Orenburdan Mäskäwgä kitertälär. Mäskäwdä ul patşabikägä xat yazğan. Çönki soraw alğan waqıtta Batırşa vosstaniä turında bernärsä dä söylämägän. Şulay buluğa qaramastan anı xat yazırğa kündergännär. Ä ul, min patşabikäneñ üzenä genä söylim digän. Çönki ul belep torğan, däwlät keşeläreneñ patşabikägä äytkän süzlären citkermäyäçäklären. Patşabikä genä Rusiädäge dini säyäsätne üzgärtä ala. Läkin patşabikägä kerä almağan ul. Annarı anı Sankt-Peterburgğa alıp kilgännär, anda da tikşerü däwam itkän. Şunda anı ğäyeple dip tanığannar.
Şulay itep tatar häm başqort tarixında tirän ez qaldırğan, Rusiä imperiäseneñ islamğa qarata säyäsäten üzgärtergä mäcbür itkän, tanılğan din eşleklese Batırşanıñ qulğa alınuına 250 yıl tuldı. Ämma bu data cämäğätçelektä ällä ni iskä alınmadı.
Gölnaz Şäyxetdin