1991 yılda Ufada Tatarstan belän Başqortstan arasındağı “Duslıq häm xezmättäşlek” turındağı şartnamäneñ barlıqqa kilü säbäpläre berniçä bula. Berençedän, 2 respublika xalqınıñ tarixi mönäsäbätläre älege dokumentta yuridik çağılış tabuı qarala. Telläre, mädäniätläre, ğöref -ğadätläre ber-bersenä yaqın bulğan tatar häm başqort xalqı bu kileşügä zur ömetlär bağlıy. “Ul ömetlärneñ qayberläre aqlandı, qayberläre törle säbäplär arqasında, ütälmi dä qaldı” – dip yaza berniçä qäläm iäläre. Qayber belgeçlär äytüençädä, soñğı yıllarda bu dokument bar mömkinlekkä eşlämi ikän. Bu xäl iqtisadıy xezmättäşlektä dä, mädäni bağlanışlarda da çağıla di alar. Başqortstannıñ tatar cämäğätçelege wäkilläre dä:“ Şartnamä tulı köçenä eşlämi, şartnamädän Başqortstan tatarlarına älläni fayda bulmadı”- dip kilä. Tatarstan belän Başqortstan arasındağı kileşüneñ barlıqqa kilü säbäplären däwam itsäk, Rusiäneñ säyäsi mäydanında däwlätçelek nigezlären yaqlağanda, Rusiäneñ federativ tözeleşen köçäytüdä ike respublikanıñ potensialın berläşterü kiräklege açıqlana. 3дән şartnamä ike respublikanıñ iqtisadıy berläşüenä östämä etärgeç birergä tieş bula. Şartnamädä tatar häm başqort xalıqlarınıñ milli-mädäni ölkädä bulğan problemalarnı çişüdä ike yaqnıñ da burıç-yöklämäläre bilgelänä.
Tarixqa küz salsaq, bu şartnamä tözelep ike kön ütkäç, Mäskäwne GKÇP tomanı qaplap ala, GKÇP bastırılğaç, xakimiät SSSR prezidentı qulınnan Rusiä prezidentı qulına küçä. Şunnan Mäskäwdäge imperiäçel köçlär tağın öskä qalqıp çığa, milli respublikalarnı iärläw turında süzlär quyıra. Bu quyırularnı ike respublika arasında tözelgän şartnamä beraz tınıçlandıra töşä.
Tatarstan belän Başqortstan arasındağı kileşü 1997 yılda yañadan ozaytıla, östämälär kertelä. Kileşüneñ 10 yıllığın bilgelägändä 2001 yılnıñ 16 avgustında Tatarstannıñ Aqtanış rayonında ike respublika prezidentları, xökümät başlıqları oçraşa, ike yaqlı xezmättäşlekneñ yomğaqları xaqında Memorandumğa qul quyıla. Beräwlär, şartnamä buyınça ike respublikanıñ milli-mädäni, iqtisadıy yaqınayu mä’säläläre çişelmägän dip sanıy. 2002 yıldağı xalıq sanın alu waqıtındağı bolğançıq xällär moña misal di alar. Ä menä Başqortstannan küçep Tatarstanda yäşäwçe isemsez abzıynıñ fikerläre başqaça buldı. Ul üzeneñ kem ikänen äytmäw şartı belän bezgä menä närsälär söyläde. Tatar belän başqort arasındağı wäzğıätkä, 15 yıllıq şartnamägä anıñ fikerläre tübändägeçä ide:
- Tatarlarnı Başqortstanda qısalar digän süzgä ışanasım kilmi, yuq ul andıy närsä. Başqortstan xakimiätendä dä başqort, ruslarğa qarağanda tatarlar kübräk. Qısalar, başqort belän tatar tatu tügel digän süzlär ul kemnärneñder quşuı buyınça eşlänelgän eşlärder. İğtibar itmäskä kiräk alarğa. Türälär şartnamägä qul quyğaç anıñ astağılarğa da faydası timi qalmıy. Anı tieşle däräcädä qullanıp eşlärgä, tatu yäşärgä kiräk. Bez bit ber qoşnıñ ike qanatı kebek. Min Başqortstanda üstem, xäzer dä bik yış barıp yörim, äle menä küptän tügel genä barıp, tuğannarımnı tanışlarımnıñ xälen belep qayttım.
Röstäm İsxaqi
