Moldovanıñ Dnestr buyı töbägendä 17 sintäber yäkşämbe könne bäysezlek turında referendum ütäçäk. Xalıq, töbäkkä kiläçäktä Rusiägä quşılu öçen bäysez bulırğamı yäisä Moldova eçendä qalırğamı, digän sorawğa cawap biräçäk. Moldova räsmiläre referendumnı kisken täñqitläp çıqtı. Xalıqara cämäğätçelek añlatmalar birüdän tıyılıp tora. Rusiä isä, bıyıl Montenegroda uzğan bäysezlek turındağı referendumnı – Dnestr buyına ürnäk itep quyğan ide.
Dnestr buyı töbägeneñ bu tör referendumnı inde berençe tapqır ğına uzdıruı tügel. 1990nçı häm 91nçe yıllarda Moldovadan ayırılıp çığu häm Dnestr respublikası iğlan itü turında tawış birü bulğan ide. 1992nçe yılda Rusiä yaqlı köçlär belän Moldova arasında bulğan qısqa ämma qanlı suğışta meñgä yaqın keşe häläk buldı, suğış Dnestr buyına Rusiä ğäskärläre kerep urnaşqaç tuqtadı. Şunnan birle töbäkneñ statusı turında söyläşülär däwam itte. Xalıqara cämäğätçelek Dnestr buyınıñ bäysezlegen räsmi tanımadı.
Rusiä, räsmi töstä bulmasa da, töbäkkä zur yardäm kürsätä. 555 meñlek xalıqnıñ 3tän ike oleşe rus yäki ukrain telendä söyläşä. Küplär Rusiä pasportına iä. Rusiä üz ğaskärlären 2002nçe yılğa qadär çığarıp beterergä tieş bulsa da, töbäktä äle dä meñ yarımğa yaqın Rusiä xärbie bar.
Yäkşämbe könne xalıq ike sorawnıñ bersenä cawap birergä tieş bula:
1. "Sez Dnestr buyınıñ bäysezlekkä taba säyäsät alıp baruın häm kiläçäktä Rusiä Federasiäsenä kerüen telisezme."
2. "Dnestr buyınıñ bäysezlektän baş tartıp kiläçäktä Moldovağa quşıluın mömkin dip uylıysızmı?"
Küpçelek – bäysezlek häm Rusiä belän bergä bulunı saylar dip farazlana. Ämma tawış birügä kilüçelär sanınıñ ğına az buluı mömkin, çönki töbäktä eşli alırlıq 400 meñgä yaqın keşeneñ küpçelege çit illärdä. Yäkşämbe könne 262 saylaw urını eşliäçäk. Referendum uzsın öçen tawış birüçelärneñ 50%tınıñ saylawğa kilüe kiräk.
Moldova häm xalıqara oyışmalar aldan uq tawış birüne qanunsız dip atadı:
"Yevropada İminlek häm Xezmättäşlek oyışması referendumnı tanımayaçaq. Bez, Moldova respublikasınıñ territorial bötenlegen häm bäysezlegen şik astına quyğan ber yaqlı ğämälne yaqlarğa da, küzätergä dä cıyınmıybız. Bigräk tä sorawlar tözeleşe – ber yaqlı. Här soraw ike öleştän tora, tawış birügä 4 soraw quyılırğa tieş ide. Sorawlardan – nindi cawap kötelgäne añlaşıla," dide oyışmanıñ Moldovadağı wäkile Louis O''Neill.
Yevropa Berlegeneñ tışqı mönäsäbätlär komissionerı Benita Ferrero-Waldnernıñ matbuğat wäkile Emma Udwin, referendum ber ni üzgärtmiäçäk, dip belderde:
"Bez Dnestr buyın däwlät bularaq tanımıybız, bez anıñ bäysezlegen tanımıybız, anı ber il dä tanımıy. Referendumnı Yevropa Berlege tanımayaçaq, Yevropada İminlek häm Xezmättäşlek Oyışması da anı tanımayaçaq, şuña kürä bu – xalıqara mäğnägä iä ğämäl tügel."
Rusiä isä Dnestr buyınıñ referendumğa äzerlänüen yaqlap kilde. Tışqı eşlär ministrlığı bügen yasağan belderüdä: "referndumnar – demokratik cämğiätlär bilgese häm sivil cämğiätneñ nigeze" dielgän. 12 noyaber könne Mäskäw tarafınnan yaqlanğan Gruziäneñ Könyaq Ossetiä respublikasında da referendum ütäçäk. BDB illäre İnstitutı citäkçese häm Dumada Berdäm Rusiäne wäkillek itkän deputat Konstantin Zatulin, Rusiä referendumnarnı yaqlıy, dip belderde:
"Rusiä, xalıqlarnıñ üz yazmışların referendum yulı belän xäl itüen yaqlıy. Minemçä, Rusiä Dnestr buyınıñ Moldovadan bäysezlegen tanırğa äzer. Bu bäysezlek bolay da bar."
Rusiä üzennän çittäge töbäklärneñ çit däwlätlärdän bäysezlek iğlan itüen yaqlağan ber mäldä üz eçendäge töbäklärgä andıy xoquqlar birmi. 1992nçe yılda Mäskäwneñ qatı basımı astında Tatarstanda referendum uzdı. Xalıqnıñ 64%tı respublikanıñ bäysezlegen yaqlap tawış birde. Mäskäw ul referendumnı qanunsız dip atadı.
Alsu Qormaş
Rusiä, räsmi töstä bulmasa da, töbäkkä zur yardäm kürsätä. 555 meñlek xalıqnıñ 3tän ike oleşe rus yäki ukrain telendä söyläşä. Küplär Rusiä pasportına iä. Rusiä üz ğaskärlären 2002nçe yılğa qadär çığarıp beterergä tieş bulsa da, töbäktä äle dä meñ yarımğa yaqın Rusiä xärbie bar.
Yäkşämbe könne xalıq ike sorawnıñ bersenä cawap birergä tieş bula:
1. "Sez Dnestr buyınıñ bäysezlekkä taba säyäsät alıp baruın häm kiläçäktä Rusiä Federasiäsenä kerüen telisezme."
2. "Dnestr buyınıñ bäysezlektän baş tartıp kiläçäktä Moldovağa quşıluın mömkin dip uylıysızmı?"
Küpçelek – bäysezlek häm Rusiä belän bergä bulunı saylar dip farazlana. Ämma tawış birügä kilüçelär sanınıñ ğına az buluı mömkin, çönki töbäktä eşli alırlıq 400 meñgä yaqın keşeneñ küpçelege çit illärdä. Yäkşämbe könne 262 saylaw urını eşliäçäk. Referendum uzsın öçen tawış birüçelärneñ 50%tınıñ saylawğa kilüe kiräk.
Moldova häm xalıqara oyışmalar aldan uq tawış birüne qanunsız dip atadı:
"Yevropada İminlek häm Xezmättäşlek oyışması referendumnı tanımayaçaq. Bez, Moldova respublikasınıñ territorial bötenlegen häm bäysezlegen şik astına quyğan ber yaqlı ğämälne yaqlarğa da, küzätergä dä cıyınmıybız. Bigräk tä sorawlar tözeleşe – ber yaqlı. Här soraw ike öleştän tora, tawış birügä 4 soraw quyılırğa tieş ide. Sorawlardan – nindi cawap kötelgäne añlaşıla," dide oyışmanıñ Moldovadağı wäkile Louis O''Neill.
Yevropa Berlegeneñ tışqı mönäsäbätlär komissionerı Benita Ferrero-Waldnernıñ matbuğat wäkile Emma Udwin, referendum ber ni üzgärtmiäçäk, dip belderde:
"Bez Dnestr buyın däwlät bularaq tanımıybız, bez anıñ bäysezlegen tanımıybız, anı ber il dä tanımıy. Referendumnı Yevropa Berlege tanımayaçaq, Yevropada İminlek häm Xezmättäşlek Oyışması da anı tanımayaçaq, şuña kürä bu – xalıqara mäğnägä iä ğämäl tügel."
Rusiä isä Dnestr buyınıñ referendumğa äzerlänüen yaqlap kilde. Tışqı eşlär ministrlığı bügen yasağan belderüdä: "referndumnar – demokratik cämğiätlär bilgese häm sivil cämğiätneñ nigeze" dielgän. 12 noyaber könne Mäskäw tarafınnan yaqlanğan Gruziäneñ Könyaq Ossetiä respublikasında da referendum ütäçäk. BDB illäre İnstitutı citäkçese häm Dumada Berdäm Rusiäne wäkillek itkän deputat Konstantin Zatulin, Rusiä referendumnarnı yaqlıy, dip belderde:
"Rusiä, xalıqlarnıñ üz yazmışların referendum yulı belän xäl itüen yaqlıy. Minemçä, Rusiä Dnestr buyınıñ Moldovadan bäysezlegen tanırğa äzer. Bu bäysezlek bolay da bar."
Rusiä üzennän çittäge töbäklärneñ çit däwlätlärdän bäysezlek iğlan itüen yaqlağan ber mäldä üz eçendäge töbäklärgä andıy xoquqlar birmi. 1992nçe yılda Mäskäwneñ qatı basımı astında Tatarstanda referendum uzdı. Xalıqnıñ 64%tı respublikanıñ bäysezlegen yaqlap tawış birde. Mäskäw ul referendumnı qanunsız dip atadı.
Alsu Qormaş