Räsäy kiñleklärendä xalıq sanınıñ haman kimi baruı küplärne xäwefländerä. İlbaşı Putinnıñ ikençe, öçençe balalar tabunı aqçalata därtländerülärenä Däwlät Dumasınıñ balasız ğailälärne, buydaqlarnı östälmä salım belän ürçergä mäcbür itü alımnarı turında işetäbez, televizor aşa bäxäslär qarıybız.
Boları – matdi yaqtan “därtländerülär”. Sember ölkäse başlığı Sergey Morozov isä ruxi yaqqa basım yasarğa tırışa. Anıñ qararı nigezendä ölkä buyınça “Rusiä könendä patriot tudır!” dip atalğan aksiyägä start birelde. Şundıy uq çara bıltır da uzdırılğan ide. Näticäläre dä yuq tügel. Ölkä xakimiäteneñ Matbuğat üzäge xäbär itüençä, bıyıl iyünneñ 12 sendä, yäğni Rusiä könendä, 28 sabıy dönyağa awız salğan häm anıñ aldındağı 5 köndä 127 näni tuğan. Çarada “ciñüçelär” dip tabılğannar ölkä xakimiäteneñ qimmätle büläklärenä layıq buldılar. Alar arasında millättäşlärebez dä baytaq.
Bügen isä ölkädäge ğailälärneñ 60 protsentı ber genä bala belän qänäğätlänep yäşi. Här 100 ğailäneñ 6сы ğına – 3 häm annan da kübräk bala tärbiäli. Ölkä başlığı belderüençä, mondıy xäl töbägebez häm ğomumän ilebezneñ kiläçägenä qurqınıç tudıra. Şunlıqtan demografik xälne uñay yaqqa üzgärtü – Ölkä Xökümäte eşçänlegeneñ östenlekkä iä yünäleşe dip iğlan itelde. Älege aksiyäneñ töp maqsatı ğailä institutın nığıtu, aña bulışlıq kürsätü, kiñ cämäğätçelekneñ iğtibarın demografiä mäsäläsenä cälep itü, analar häm balalarnıñ däräcäsen kütärüdän ğibärät, dip belderde ölkä başlığı.
Mondıy maqsatnıñ tormışqa aşuına İdelbuyı töbäkläreneñ Möselman yäşläre qorıltayı da üz öleşen kerter, dip isäplänä. Ul sentäber ayına bilgelängän ide – noyäbergä kiçekterelde. Säbäben Ramazan ayı başlanu belän añlattılar: elegräk aña iğtibar itmägännär, küräseñ. Şuşı arada Qorıltaynı oyıştıru Komitetı da bäyän itelde. Anda yäşlär häm millätlär eşläre buyınça da wazifaları bulğan 5 räsmi türä, möftilärebez Fatıyx xäzrät Aliullov, Säwbän xäzrät Söläymanov, Yäşlär oyışması räise Rinat Sadıykov, Avtonomiä räise Ramis Safin, “Ömet” gäzite redaktorı İsxaq Xälimev, şulay uq azerbaycan häm qazax cämäğätçelege wäkilläre Şaqir Goyuşev belän Asqar Latıypov kertelgännär. Qararnıñ ütäleşe gubernatornıñ yärdämçese Tat'yana Sergeevağa yöklängän.
Aldağı qorıltaynıñ tatar-möselman öçen nindi uñay yaqları bulır – kiläçäk kürsäter. Älegä isä ällä ni quanırlıq süzlär işetelmi. Tatar cämäğätçelege “Çişmä” isemle televizion tapşırunı qaytaru yağınnan baytaq tırışlıqlar kürsätep kilä. Sentäber başında “Reporter” telekanalı aksionerlarınıñ çirattağı cıyılışı bulğan ide. Anda kompaniäneñ yaña general' direktorı bulıp ere biznesmen, gubernator kiñäşçese Niqolay Doronin saylandı. Yaña citäkçe ömetlänerlek süzlär dä ıçqındırdı ul waqıtta: “Tatar häm çuaş cämäğätçelege milli tellärdäge tapşırularnı ütenep sorıy. Minemçä, alarnı “Reporter” kanalında başlap cibärü mömkin. Tik moña ireşü öçen berqädär waqıt kiräk bulır”. Yaña yılğa qädär bu mäs'älä uñay çişeleş tabar, digän ömet tä tudırğan ide Doronin äfände. Läkin mäs'älä ikençeräk tora ikän. Ölkä başlığı uzğan atna axırında Rusiä yazuçıları berlegeneñ Ul'yan bülekçäse wäkilläre belän kiñäşmä uzdırdı. Anda ölkäneñ tatarça qaläm tibrätüçeläre oyışması citäkçese Tatarstan yazuçıları berlege äğzası Lena Sadıykova-İdelbikä dä qatnaştı. Anıñ “Çişmä”gä qağılışlı sorawına, Sergey İvanoviç: “Anıñ yazmışın Mäskäw genä xäl itä ala”, - dip belderde. Şulaydır inde: böten aqça Mäskäw qulında bit. Ä anıñ total' urıslaştıru säyäsäte barçabıznıñ da küz aldında.
Älege kiñäşmägä qaytsaq, Lena xanım anda başqa mäs'älälär dä kütärde: “Ömet” gäzitendä ädäbi säxifälärne çiklämäw, cirle tatar yazuçılarınıñ cıyıntıqların byudjet xisabına bastıru, Dimitrovgrad şähärendä yäşäwçe qaharman şäxes Gakıyl' Sägıyrevkä “Ul'yan ölkäseneñ Maqtawlı grajdanı” isemen birü... Ölkä başlığı isä yomğaq çığışında “Kitaplar çığaru öçen byudjet aqçasın xäzer maxsus komissiä bülep birä”, digän cawap belän çiklände. Griboedovnıñ Çatskie süzläre küñelgä kilä: “A sud'i kto?”. Bu komissiäne kemnär tözegän, häm nik anda ber genä tatar yazuçısı da yuq?
Bu cähättän, küp ömetlärgä säbäp bulğan İctimaği palatada ber genä tatar keşese bulmawı da ğäcäpländerä. Çuaşlardan bar – çuaş avtonomiäse räise Vladimir İl'iç Svaev eşläyäçäk anda. Alar yaqınraqtır şul – waqıtında çuqınıp ölgergännär bit çuaş kürşelärebez. Häm alar tarixta doşman rolen başqarırğa da täğäyenlänmägännär. Bez isä änä Kulikovqa qırında ciñelgän xalıqlarnıñ warisları ikän bit. Bu “suğışnıñ” üzeneñ ük äkiät kenä ikäne mäğlüm bulsa da. Biçara şovinizm, niçek kenä tırışmasın, anıñ arxeologları şul cirdä suğış bulğanın isbat itä almıylar bit. Suğış bulğan bulsa, içmasa, andağı küp sanlı qorbannarnıñ söyäkläre yäki qoral qaldıqları tabılırğa tieş, läbasa! Tabalmıylar, biçaralar...
Ä tatar, şulay da, ürçergä tieş. Döres, ürçü mäsäläsendä üzebezneñ teläk tä xakimiätneke belän täñgäl kilä. Niçek tä saqlanıp qalırğa tieş bit inde tatar da. Tik eş atı sıyfatında ğına tügel. Älegä şundıy qaraş xökem sörä kebek. Ber ğibrätle misal. Tatarstannıñ qırıy kürşe Norlat rayonı gektarınnan 35 sentner aşlıq cıyğan, dip işetäbez. Ä Ul'yan ölkäse buyınça 19 sentner ğına. Çığarma da bar. Äytik, Ul'yan rayonı Birüç awılı revolyutsiägä qädär tatar alpawıtı Abuşaev bilämäse bulğan. Şuşı awılda “Abuşaev” isemle xucalıq tatar balası Rafis Aynetdinov citäkçelegendä gektarınnan 34 sentner aşlıq cıyuğa ireşkän. Ölkä buyınça urtaça uñışnıñ 19 sentnerğa citüenä bu da zur etärgeç. Äle bu 19 sentnernı sanağanda eşkärtelgän cirlär genä iskä alına - ölkä cireneñ buş yatqan 50 protsentı yuq ta sıman.
Tatarnıñ üz könen üze kürergä tırışlığına tağın ber misal. Pavlov rayonınıñ Morat häm Tatar Şmalağı awıllarında söt eşkärtü häm kirpiç citeşterü buyınça mini-zavodlar safqa basaçaq.
Ayrat İbrahim, Sember