Qazaxstan bu atnada 20 yıl elek Almatıda bulğan tarixqa "Jeltoqsan" iseme belän kerep qalğan waqiğalarnı iskä ala. Xakimiätkä Mixail Gorbaçev kilgän yıllar, ildä üzgärtep qoru başlanğan çor. Almata uramnarına distälägän meñ keşe çığa. Uram cıyını köç belän bastırıla, meñlägän keşe qulğa alına, yözlägän keşe törmägä elägä. Häläk bulğannarnıñ tögäl sanı äle dä bilgesez... 20 yıl elek Almatıda närsä bulğan soñ?
Jeltoqsan – qazaxça "dikaber" digän süz..1986nçı yılnıñ dikaber ayında Gorbaçevnıñ korrupsiägä qarşı çaralarınıñ berse – ul çaqta äle Qazaxstan Sovet Sosialistik Respublikası başlığı Dinmöxämmät Kunaevnıñ wazifasınnan alu buldı. Kunaev urınına elek Qazaxstan belän ber nindi bäyläneşe bulmağan rus keşese Gennadiy Kolbin bilgelände. Bu adım xalıqnıñ şul qadär açuın çığardı ki, Almatı uramnarına keşelär moña protest belderergä çığa başladı. 1986nçı yılnı ul çaqta student bulğan Quanış Räxmätov menä niçek iskä ala:
"Bez tulay toraqta yäşägän yäş studentlar idek. 86nıñ 16nçı dikaberendä bezdän bik küp keşe üzäk mäydanğa dip çığıp kitte. Min häm tağın ike dustım da şunda uq barırğa buldıq. Milisiä mäydannı qamawğa alğan ide, ämma bez uram cıyınınıda qatnaşuçılar yanına ütä aldıq."
Kalelxan Adilxan Uli, ul könnärdä Almatığa qunaqqa ğına kilgän bulğan, protestlarnıñ berençe köne turında Adilxan Ulı menä närsä äytte:
"Urın cäymälärennän şiğärlär yasap bez uramğa çıqtıq. Barlığı qulıbızda 4 şiğär bar ide, alar arasında: Qazax millätenä qazax yulbaşçısı kiräk", "Bezneñ yulbaşçını kire qaytarığız", "Qazaxstan qazaxlarnıqı" digännäre bar ide. Bez texnikumnan çığıp üzäk mäydanğa taba yul aldıq, barğanda bezgä qazaxlar quşıldı."
Qazaxstan räsmiläre häm Mäskäw protestlarnıñ mondıy zurlıqta buluına borçıla başladı. Uram cıyınnarı 16sınnan 19zına qadär däwam itte. Köç qullanunıñ niçek başlanıp kitüen tögäl genä ber kem dä äytä almıy. Räsmilär süzlärenä qarağanda, köç qullanunı – protestta qatnaşuçılar oyıştırğan... Protest belderüçelär isä, räsmilär xalıq arasına – üz qotortuçıların, provokatorların cibärgän, di.
Uram cıyının bastıru öçen cirle iminlek köçlärenä yardämgä östämä çaqırtılğan sovet ğaskärläre kilde...Mäydandağı xalıq köç belän taratıldı, xärbilär küplärne kiemsez, yalan ayaq şähär çitenä iltep attı. Adilxan Ulı üze belän bulğan xällärne iskä ala:
"Bezne monda Taşkent uramındağı törmägä alıp kildelär, 2 säğät yarım qar östendä utırttılar. Bezne qatı qıynadılar, iñ qurqınıçı – törmäneñ üzendä buldı, minem qullarım häm borınım sınğan ide, bezne anda da qıynap tottılar."
Şähärdä tınıçlıq urnaşqaç ta qulğa alular däwam itkän. Ämma Sovetlar Berlege tarqalğaç, Qazaxstan xökümäte Jeltoqsan çaralarında qatnaşqan häm ziyan kürgän böten keşene sovet zolımı qorbannarı dip iğlan itte.
Qazax Däwlät Universitetı professorı Sayin Burbasov ul çaqtağı waqiğalarnı tikşergän ğalimnärneñ berse:
"Qazaxstan kommunistlar partiäseneñ üzäk komitetı mäğlümatlärenä qarağanda, qarşılıq çaralarında 11 meñgä yaqın keşe qatnaşqan, 660 keşe qulğa alınğan, 1 keşe häläk bulğan. Aların ütä-millätçelär, narkomannar häm eçkeçelär dip atağannar. Soñıraq protestta 30-40 meñ keşe qatnaşqan didelär. Min, anda kimendä 25 meñ keşe bulğan dip äytä alam, 5 meñläp keşe qulğa alınğan häm törmägä utırtılğan. Qızğanıçqa qarşı, häläk buluçılar turında tögäl sannar yuq."
Soñınnan yarlıqaw buluğa qaramastan, Jeltoqsan küplärneñ tormışına yoğıntı yasap ölgergän ide inde. İptäşlärenä qunaqqa kilgän häm dusları belän uram cıyınında qatnaşqan Bisenbay Kuspekov:
"Mine uram cıyınına ber kem dä köçläp alıp çıqmadı, üz telägem belän bardım. Ämma min ay yarım Almatı törmäsendä utırıp çıqtım. Ul çaqta min äle yäş , öylänmägän idem... Törmädän çıqqaç min eşemne yuğalttım."
Köç qullanuda qulları häm borını sınğan Adilxan Uli, Jeltoqsan minem tormışımnı cimerde, dide:
"Universitetqa kerep qaradım, ämma dokumentlarımnı kire qaytardılar. Barı tik qara eştä eşli aldım. Gel mine kemder küzätä digän xis bar ide. Kiläçäk yuq. Minem jurnalist yäki yazuçı bulu telägem bar ide. Ämma xıyallarım Jeltoqsanda sünde. Ulım sorıy, ätiem küpme ğazap kürdeñ, ni öçen?"
Professor Burbasov süzlärenä qarağanda, Jeltoqsan xälläre äle dä tulısınça tikşerelmägän, çönki aña qatnaşı bulğan räsmilär äle dä xakimiättä utıra. Misal öçen Qazaxstan prezidentı Nursoltan Nazarbayev 86nıñ dikaberendä ministrlar şurası räise, yağni respublikada iñ yuğarı wazifalarnıñ bersendä bulğan. Jeltosqan xällärenä anıñ qatnaşı ber qayçan da açıqlanmadı, Qazaxstan bäysezlek yawlağaç, ul waqiğalarnı tikşerü öçen tözelgän komissiä ber nindi näticägä kilmiçä taratıldı. Nazarbayev, Jeltosqannı – Qazaxstan tarixındağı möhim waqiğa dip atadı, ämma ber qayçan da xällärne tikşerüne, mäğlümat iğlan itüne xuplamadı.
Qazaxstanda Jeltoqsannı iskä alu çaraları ütä, ämma alar elekkege kebek zur iğtibar cälep itmi. Sintäber ayında Nazarbayev Jeltoqsan qorbannarına häykäl açuda qatnaştı, ämma bu könnärdä ütkän çaralarğa anıñ qatnaşuı – ikele, çönki 19 dikaber könne Qazaxstan prezidentı Qıtayğa kitä.
Alsu Qormaş
"Bez tulay toraqta yäşägän yäş studentlar idek. 86nıñ 16nçı dikaberendä bezdän bik küp keşe üzäk mäydanğa dip çığıp kitte. Min häm tağın ike dustım da şunda uq barırğa buldıq. Milisiä mäydannı qamawğa alğan ide, ämma bez uram cıyınınıda qatnaşuçılar yanına ütä aldıq."
Kalelxan Adilxan Uli, ul könnärdä Almatığa qunaqqa ğına kilgän bulğan, protestlarnıñ berençe köne turında Adilxan Ulı menä närsä äytte:
"Urın cäymälärennän şiğärlär yasap bez uramğa çıqtıq. Barlığı qulıbızda 4 şiğär bar ide, alar arasında: Qazax millätenä qazax yulbaşçısı kiräk", "Bezneñ yulbaşçını kire qaytarığız", "Qazaxstan qazaxlarnıqı" digännäre bar ide. Bez texnikumnan çığıp üzäk mäydanğa taba yul aldıq, barğanda bezgä qazaxlar quşıldı."
Qazaxstan räsmiläre häm Mäskäw protestlarnıñ mondıy zurlıqta buluına borçıla başladı. Uram cıyınnarı 16sınnan 19zına qadär däwam itte. Köç qullanunıñ niçek başlanıp kitüen tögäl genä ber kem dä äytä almıy. Räsmilär süzlärenä qarağanda, köç qullanunı – protestta qatnaşuçılar oyıştırğan... Protest belderüçelär isä, räsmilär xalıq arasına – üz qotortuçıların, provokatorların cibärgän, di.
Uram cıyının bastıru öçen cirle iminlek köçlärenä yardämgä östämä çaqırtılğan sovet ğaskärläre kilde...Mäydandağı xalıq köç belän taratıldı, xärbilär küplärne kiemsez, yalan ayaq şähär çitenä iltep attı. Adilxan Ulı üze belän bulğan xällärne iskä ala:
"Bezne monda Taşkent uramındağı törmägä alıp kildelär, 2 säğät yarım qar östendä utırttılar. Bezne qatı qıynadılar, iñ qurqınıçı – törmäneñ üzendä buldı, minem qullarım häm borınım sınğan ide, bezne anda da qıynap tottılar."
Şähärdä tınıçlıq urnaşqaç ta qulğa alular däwam itkän. Ämma Sovetlar Berlege tarqalğaç, Qazaxstan xökümäte Jeltoqsan çaralarında qatnaşqan häm ziyan kürgän böten keşene sovet zolımı qorbannarı dip iğlan itte.
Qazax Däwlät Universitetı professorı Sayin Burbasov ul çaqtağı waqiğalarnı tikşergän ğalimnärneñ berse:
"Qazaxstan kommunistlar partiäseneñ üzäk komitetı mäğlümatlärenä qarağanda, qarşılıq çaralarında 11 meñgä yaqın keşe qatnaşqan, 660 keşe qulğa alınğan, 1 keşe häläk bulğan. Aların ütä-millätçelär, narkomannar häm eçkeçelär dip atağannar. Soñıraq protestta 30-40 meñ keşe qatnaşqan didelär. Min, anda kimendä 25 meñ keşe bulğan dip äytä alam, 5 meñläp keşe qulğa alınğan häm törmägä utırtılğan. Qızğanıçqa qarşı, häläk buluçılar turında tögäl sannar yuq."
Soñınnan yarlıqaw buluğa qaramastan, Jeltoqsan küplärneñ tormışına yoğıntı yasap ölgergän ide inde. İptäşlärenä qunaqqa kilgän häm dusları belän uram cıyınında qatnaşqan Bisenbay Kuspekov:
"Mine uram cıyınına ber kem dä köçläp alıp çıqmadı, üz telägem belän bardım. Ämma min ay yarım Almatı törmäsendä utırıp çıqtım. Ul çaqta min äle yäş , öylänmägän idem... Törmädän çıqqaç min eşemne yuğalttım."
Köç qullanuda qulları häm borını sınğan Adilxan Uli, Jeltoqsan minem tormışımnı cimerde, dide:
"Universitetqa kerep qaradım, ämma dokumentlarımnı kire qaytardılar. Barı tik qara eştä eşli aldım. Gel mine kemder küzätä digän xis bar ide. Kiläçäk yuq. Minem jurnalist yäki yazuçı bulu telägem bar ide. Ämma xıyallarım Jeltoqsanda sünde. Ulım sorıy, ätiem küpme ğazap kürdeñ, ni öçen?"
Professor Burbasov süzlärenä qarağanda, Jeltoqsan xälläre äle dä tulısınça tikşerelmägän, çönki aña qatnaşı bulğan räsmilär äle dä xakimiättä utıra. Misal öçen Qazaxstan prezidentı Nursoltan Nazarbayev 86nıñ dikaberendä ministrlar şurası räise, yağni respublikada iñ yuğarı wazifalarnıñ bersendä bulğan. Jeltosqan xällärenä anıñ qatnaşı ber qayçan da açıqlanmadı, Qazaxstan bäysezlek yawlağaç, ul waqiğalarnı tikşerü öçen tözelgän komissiä ber nindi näticägä kilmiçä taratıldı. Nazarbayev, Jeltosqannı – Qazaxstan tarixındağı möhim waqiğa dip atadı, ämma ber qayçan da xällärne tikşerüne, mäğlümat iğlan itüne xuplamadı.
Qazaxstanda Jeltoqsannı iskä alu çaraları ütä, ämma alar elekkege kebek zur iğtibar cälep itmi. Sintäber ayında Nazarbayev Jeltoqsan qorbannarına häykäl açuda qatnaştı, ämma bu könnärdä ütkän çaralarğa anıñ qatnaşuı – ikele, çönki 19 dikaber könne Qazaxstan prezidentı Qıtayğa kitä.
Alsu Qormaş