Soñğı waqıtta Könbatışta İslam mäsälälärenä iğtibar bermä-ber arttı. Yewropanıñ abruylı basmalarında kön sayın diärlek İslam belän bäyle mäqälälär basıla. Monıñ säbäbe närsädä? Möselmannar çit moxitkä niçek yaraqlaşa? Cirle xalıq alarğa nindi möğämälä kürsätä?
Yewropada İslamğa iğtibar artunıñ säbäpläre küp törle. Möselmannar çit ildä dä ğöref-ğädätlären saqlarğa tırışa. Bu ciñel barmıy, cirle xalıq yış qına qarşı çığa. Terrorğa qarşı suğış ta üzeneken itte, küplär İslamnı terror belän bäyli, möselmannarğa şiklänep qarıy. Nixayät, sotsial, iqtisadi säbäplär, kilmeşklär bezneñ urınnı ala digän şöbxälär bar. Qısqası, problemnar küp. Alar matbuğatta da çağılış taba.
WSJ gäzite atnakiç sanında Belgiädä yäşäwçe Möxämmät Mimun turında yaza. 1988 yılda qabul itelgän qanun nigezendä Belgiädä üz öyeñdä qorban çalu tıyılğan ikän. İmeş malnı rizıq itep suyarğa yarıy, ä menä yola itep yuq. Möxämmät äfände sarığın Toyotasına salıp maxsus urınğa kilgän, yañğır astında ike säğät çirat kötkän. Citmäsä yulda anı politsiä tuqtatqan. Bagajniqta tere mal yörtkän öçen ştraf tülätkän. Sarıqnı qayışlamağan öçen dä tülätmäkçe bulğan. Belgän bulsam, öyädä genä çalır idem, dip suqrana Möxämmät äfände.
Independent gäzite comğa sanında İspan möselmannarınıñ Cordoba qalasında mäçetne torğızu niäte turında yaza. Borıñğı İslam patşalığı Äl-Andalus üzäge bulğan Cordoba – Yewropa möselmannarınıñ tabınu urını sanala. Möselmannar VIII gasırdağı mäşxür mäçetneñ ikegä kimetelgän ölgesen tözergä cıyına. Berniçä ğäräp ile yärdäm itergä äzer. Läkin cirle xristian ruxaniı, bu oçraqta çirkäwneñ abruyı kimiäçäk, dip mäçet tözügä qarşı çığa. Bäxäs däwam itä.
Moña oxşaş xäl Germaniä başqalası Berlinda. Şuşı atnada şähärneñ könçığış öleşendäge Pankov-Heinersdorf bistäsendä yaña mäçetkä nigez taşı salındı. Berlindağı Äxmädiä mäxälläse iske fabrika urınında mäçet kütärergä cıyına, räsmilärdän röxsät bar. Läkin cirle xalıq moña qarşı çıqqan. Berniçä distä keşe taş salu tantanasına kilep, "Mäçetkä yuq!" digän şigärlär qıçqırğan. Şuşı mäçet tiräsendäge şaw-şu turında bez Berlinda yäşäwçe İslam belgeçe, İrekle Universitet qarşındağı Türkologiä İnstituı xezmätkäre Rufat Sattarov belän söyläştek.
"Pankov bistäsendä tözeläse mäçet şunıñ belän ähämiätle - ul Berlinnıñ Könçığış öleşendä berençe mäçet bulaçaq. Berlinda barlığı 70tän artıq mäçet bar dip sanala, läkin alar barısı da şähärneñ Könbatış öleşendä. Berlin diwarı cimerelgännän soñ möselmannar küpläp näq menä Könçığışta töplänä başladı. Älegä qädär alarnıñ ğibädät yortı yuq ide."
Rufat Sattarov äytençä, bu mäçetne Axmädiä mäxälläse tözergä cıyına.
"Mäçetneñ mäydanı 4 meñ kvadrat metr, manaraları 12 metr biek bulaçaq. Ul Möxämmät Päyğämbärneñ berençe xatını Xädiçä isemen yörtäçäk."
Qarşılıq belderüçe törkemneñ citäkçese Joachim Swietlik Reuters agentlığına, Äxmädiä xäräkäten "İslamnıñ töp ağımı tarafınnan tanılmağan, demokatiägä qarşı sekta" dip atağan.
İslam belgeçe Rufat Sattarov süzlärençä, XIX ğasırda Hindstanda Ğöläm Äxmät tarafınnan tözelgän bu xäräkätneñ tatar cäditçeläre arasında da tarafdarları bulğan, misal öçen Musa Bigiev. Xäräkätneñ töp fikere – dinnär arasında dialog qoru. İslam dönyasınıñ Axmädiägä qarata tiskäre mönäsäbätneñ säbäbe şunda – bu xäräkät Möxämmätne soñğı Päyğämbär dip tanımıy. Läkin Rufat fikerençä, Berlindağı mäçetkä qarşı çığuçılar ul qadäre tirän qazımıy.
"Mäçet tözügä qarşı demonstartsiägä çıqqan 50läp keşe Axmädiäneñ närsä ikänen belä dip uylamıym. Germaniäneñ räsmi çığanaqlarında Axmädiä köç qullanmıy torğan, tınıç dini oyışma bularaq terkälgän. Protest belderüçelär xäzer kiñ taralğan İslamğa qarşı populistik şiğärlär belän çiklängän."
Rufat süzlärençä, bu şiğärlär bik ğadi: mäçetkä yuq, çönki ul tözelsä azan tawışı alarnıñ tınıçlığın bozaçaq. Berlin diwarı cimerelügä qaramastan, cämğiät aqılındağı diwar, al fiker, islamğa şiklänep qaraw, belmägän äyberdän quru, äle dä isän. Monnan tış, Rufat fikerençä, monıñ artında säyäsi uyınnar da bula ala:
"Qayber mäğlümätlärgä qarağanda bu protest çaraları artında radikal uñ köçlär torğan. NPD partiäseneñ könçığış Berlinda yäşäwçe wäkilläre. "
Axırda Rufattan bu mäçet tiräsendäge şaw-şuğa Berlindağı millätäşlärebezneñ qaraşı turında soradım.
"Tatar-başqort üzägenä kilgändä, xäzer alar Berlinda ikäw, berse şul Pankov bistäsendä. Alarnıñ dini mäxällälär belän bäyläneşe yuq, eşçänlekläre milli-mädäni çaralar, bäyrämnär ütkärü belän genä çiklänä."
Berlindağı İrekle Universitet qarşındağı Türkologiä İnstituı xezmätkäre Rufat Sattarov fikerençä, bu şaw-şu berazdan tınaçaq, mäçet axır çiktä barıber tözeläçäk häm cämğiätkä faydağa ğına bulaçaq. Axmädiä mäxälläse anı qorı mäçet kenä tügel, ä törle fänni-mädäni çaralar ütä torğan, härkem, berençe çiratta almannar öçen açıq urın itergä cıyına.
Ali Ğilmi
WSJ gäzite atnakiç sanında Belgiädä yäşäwçe Möxämmät Mimun turında yaza. 1988 yılda qabul itelgän qanun nigezendä Belgiädä üz öyeñdä qorban çalu tıyılğan ikän. İmeş malnı rizıq itep suyarğa yarıy, ä menä yola itep yuq. Möxämmät äfände sarığın Toyotasına salıp maxsus urınğa kilgän, yañğır astında ike säğät çirat kötkän. Citmäsä yulda anı politsiä tuqtatqan. Bagajniqta tere mal yörtkän öçen ştraf tülätkän. Sarıqnı qayışlamağan öçen dä tülätmäkçe bulğan. Belgän bulsam, öyädä genä çalır idem, dip suqrana Möxämmät äfände.
Independent gäzite comğa sanında İspan möselmannarınıñ Cordoba qalasında mäçetne torğızu niäte turında yaza. Borıñğı İslam patşalığı Äl-Andalus üzäge bulğan Cordoba – Yewropa möselmannarınıñ tabınu urını sanala. Möselmannar VIII gasırdağı mäşxür mäçetneñ ikegä kimetelgän ölgesen tözergä cıyına. Berniçä ğäräp ile yärdäm itergä äzer. Läkin cirle xristian ruxaniı, bu oçraqta çirkäwneñ abruyı kimiäçäk, dip mäçet tözügä qarşı çığa. Bäxäs däwam itä.
Moña oxşaş xäl Germaniä başqalası Berlinda. Şuşı atnada şähärneñ könçığış öleşendäge Pankov-Heinersdorf bistäsendä yaña mäçetkä nigez taşı salındı. Berlindağı Äxmädiä mäxälläse iske fabrika urınında mäçet kütärergä cıyına, räsmilärdän röxsät bar. Läkin cirle xalıq moña qarşı çıqqan. Berniçä distä keşe taş salu tantanasına kilep, "Mäçetkä yuq!" digän şigärlär qıçqırğan. Şuşı mäçet tiräsendäge şaw-şu turında bez Berlinda yäşäwçe İslam belgeçe, İrekle Universitet qarşındağı Türkologiä İnstituı xezmätkäre Rufat Sattarov belän söyläştek.
"Pankov bistäsendä tözeläse mäçet şunıñ belän ähämiätle - ul Berlinnıñ Könçığış öleşendä berençe mäçet bulaçaq. Berlinda barlığı 70tän artıq mäçet bar dip sanala, läkin alar barısı da şähärneñ Könbatış öleşendä. Berlin diwarı cimerelgännän soñ möselmannar küpläp näq menä Könçığışta töplänä başladı. Älegä qädär alarnıñ ğibädät yortı yuq ide."
Rufat Sattarov äytençä, bu mäçetne Axmädiä mäxälläse tözergä cıyına.
"Mäçetneñ mäydanı 4 meñ kvadrat metr, manaraları 12 metr biek bulaçaq. Ul Möxämmät Päyğämbärneñ berençe xatını Xädiçä isemen yörtäçäk."
Qarşılıq belderüçe törkemneñ citäkçese Joachim Swietlik Reuters agentlığına, Äxmädiä xäräkäten "İslamnıñ töp ağımı tarafınnan tanılmağan, demokatiägä qarşı sekta" dip atağan.
İslam belgeçe Rufat Sattarov süzlärençä, XIX ğasırda Hindstanda Ğöläm Äxmät tarafınnan tözelgän bu xäräkätneñ tatar cäditçeläre arasında da tarafdarları bulğan, misal öçen Musa Bigiev. Xäräkätneñ töp fikere – dinnär arasında dialog qoru. İslam dönyasınıñ Axmädiägä qarata tiskäre mönäsäbätneñ säbäbe şunda – bu xäräkät Möxämmätne soñğı Päyğämbär dip tanımıy. Läkin Rufat fikerençä, Berlindağı mäçetkä qarşı çığuçılar ul qadäre tirän qazımıy.
"Mäçet tözügä qarşı demonstartsiägä çıqqan 50läp keşe Axmädiäneñ närsä ikänen belä dip uylamıym. Germaniäneñ räsmi çığanaqlarında Axmädiä köç qullanmıy torğan, tınıç dini oyışma bularaq terkälgän. Protest belderüçelär xäzer kiñ taralğan İslamğa qarşı populistik şiğärlär belän çiklängän."
Rufat süzlärençä, bu şiğärlär bik ğadi: mäçetkä yuq, çönki ul tözelsä azan tawışı alarnıñ tınıçlığın bozaçaq. Berlin diwarı cimerelügä qaramastan, cämğiät aqılındağı diwar, al fiker, islamğa şiklänep qaraw, belmägän äyberdän quru, äle dä isän. Monnan tış, Rufat fikerençä, monıñ artında säyäsi uyınnar da bula ala:
"Qayber mäğlümätlärgä qarağanda bu protest çaraları artında radikal uñ köçlär torğan. NPD partiäseneñ könçığış Berlinda yäşäwçe wäkilläre. "
Axırda Rufattan bu mäçet tiräsendäge şaw-şuğa Berlindağı millätäşlärebezneñ qaraşı turında soradım.
"Tatar-başqort üzägenä kilgändä, xäzer alar Berlinda ikäw, berse şul Pankov bistäsendä. Alarnıñ dini mäxällälär belän bäyläneşe yuq, eşçänlekläre milli-mädäni çaralar, bäyrämnär ütkärü belän genä çiklänä."
Berlindağı İrekle Universitet qarşındağı Türkologiä İnstituı xezmätkäre Rufat Sattarov fikerençä, bu şaw-şu berazdan tınaçaq, mäçet axır çiktä barıber tözeläçäk häm cämğiätkä faydağa ğına bulaçaq. Axmädiä mäxälläse anı qorı mäçet kenä tügel, ä törle fänni-mädäni çaralar ütä torğan, härkem, berençe çiratta almannar öçen açıq urın itergä cıyına.
Ali Ğilmi