Tatarstanda qızıp atna azağında uzaçaq Rusiä Däwlät Şurası utırışına äzerlängän arada, Mäskäwdän ber küñelsez xäbär kilde. Tatarstan belän Rusiä arasındağı wäkälätlärne büleşü turındağı şartnamäme Däwlät Dumasında qaraw tağın kiçekterelgän. Bu yulı säbäplär nindi?
Tatarstan belän federal’ üzäk arasında wäkälätlärne büleşü turındağı şartnamä berençe märtäbä 1994 yılnı tözelgän ide. Läkin Rusiädä alıp barıla torğan xakimiät reforması üzäk belän töbäklärneñ älege kileşü formasın beterde. Xäyer, Tatarstan citäkçelege älege fiker belän kileşmiçä yaña şartnamä buldırırğa tırışlıqların qaldırmadı. Menä nihayät 3 yıl däwamında küp tırışlıq, waqıt, xezmät taläp itkän eşçänlektän soñ, yaña wäkälätlärne büleşü turındağı dokument dönyağa kilde. Yaña şartnamä nigezendä, Tatarstan belän Rusiä xökümäte iqtisadi, ekologik, mädäni häm başqa qayber respublika üzençäleklärenä bäyle ölkälärdä kileşülär tözeläçäk. Küp kenä säyäsätçelär, respublika öçen bu dokumentıñ möhimlegen äytte. Ä menä säyäsät fännäre doktorı Rafiq Möxämmätşin isä ul Tatarstanğa ğına tügel, ä Rusiä öçen dä bik kiräk, dip sanıy.
Respublika xakimiäte şartnamä östendä eşne tiz genä tögälläp, Mintimer Şäymiev anı imzaladı. Federal’ xakimiät tarafınnan küp törle tikşerülär uzıp, anı xoquqı, yuridik bar taläplärgä dä turı kilä digän näticä yasaldı. Şunnan soñ şartnamäne Vladimir Putin da imzaladı. Noyäber başında dokument Rusiä Däwlät Dumasına täqdim itelde. Ul anda dekaber urtalarında qaralırğa tieş inde. Läkin deputatlarnıñ dokumentqa sorawları bulu säbäple, ul waqıtta şartnamäne tikşerü bulmadı. Gärçä, Tatarstanda küplär Putin imzalağan şartnamä Rusiä deputatların qänäğätländerer, dip sanasa da.
Annarı şartnamä ğinwarda qaralaçaq, digän xäbär taraldı. Qayber mäğlümät çaraları, Rusiä Däwlät Duması anı 19 ğinwarda tikşeräçäk, dip yazıp ta çıqtı. Läkin bu yulı da ömetlär aqlanmadı. Regnum mäğlümät agentlığı xäbär itüençä, yaqın arada deputatlar Tatarstan belän Rusiä arasındağı kileşüne qararğa cıyınmıylar ikän. Nigä soñ inde äzer dokumentnı qarawnı suzalar Däwlät Dumasında? Bu xaqta säyäsät belgeçe Rafiq Möxämmätşin menä nindi fikerdä tora.
Minemçä, bügenge Rusiädä ilneñ federativ tözeleşen törleçä añlıylar. Beräwlär anı unitar il räweşendä küzallıylar, ikençelär anı çın mäğnäsendä federatsiä bularaq küz aldına kiterälär. Däwlät Dumasında barğan bu bäxäslärne min menä şuşı küzallawnı kürsätergä tırışu belän bäylim. Annarı ul üzenä kürä ber säyäsi uyın da bula ala inde. Monda nindider su asnı ağımnarı da yuq tügelder Xäyer, Rafiq Möxämmätşin fikerençä, Rusiä belän Tatarstan arasındağı wäkälätlärne büleşü turındağı şartnamä raslanaçağına ömet bar. Putin raslağan dokument Däwlät Dumasında qaralmıyça qalmas, dip sanıy ul.
Şartnamä qayçan raslanır – anısı älegä bilgele tügel. Läkin şunısı açıq, Tatarstan prezidentı üzeneñ tuğan könenä Mäskäwneñ bu büläkne ala almadı.
Gölnaz İlgizär