Tege yä isä bu tarixi şäxesneñ, mirasnıñ, şağirlärneñ, yazuçılarnıñ qaysı xalıqnıqı – tatarnıqımı yäisä başqortnıqımı, digän bäxäslär Başqortstan häm Tatarstan ğälimnäre, cämäğät eşlekleläre arasında daimi räweştä quzğalıp tora. Tatar yağı Ğäli Çoqrıynı, Batırşanı, Rizaetdin Fäxretdinne, Mäcit Ğafurínı, Şäyexzadä Babiçnı, Nacar Näcmine häm başqa qayberäwläne tatar xalqınıñ danlıqlı ulları dip isäpläsä, başqort yağı alarnı başqort xalqınıñ ardaqlı şäxesläre dip raslıy.
Başqort telendäge “Yäşlek” gäzite 8 sintäber sanındağı “Qol Ğälidän waqıt qolı yasamağız, ul – ülemsez! Äyle ıruı başqortı Qol Ğäligä Qazanda häykäl quyıldı” digän mäqäläse aşa Qazan qalasınıñ 1000 yıllığı tantanaları qısalarında böyek bolğar şağire Qol Ğäligä häykäl quyıluına tirän rizasızlıq belderde. Larisa Abdullina imzası astında çıqqan bu mäqälädä Tatarstan citäkçelege başqort xalqınıñ danlıqlı şäxesläre isemnären üzläşterü säyäsäte alıp baruda ğäyeplänä.
Şunısı ğibrätle: başqort ğälimnäre üzläre dä Qol Ğäli şäxesenä qarata törle fikerdä torğan çaqta Başqortstannıñ räsmi gäzitendä Qol Ğälineñ milläte mäsäläsen ğawğağa äyländerep kiñ qatlam xalıqqa çığaru – üze ük säyer ğämäl bulıp tora. Ä bit Başqortstan mäktäpläre öçen däresleklärdä Qol Ğälineñ “Qıyssai – Yosıf” äsäre tatar-başqort yazma şigriateneñ başı bulıp tora dielgän.
Ğömümän alğanda bäxäskä urın da yuq sıman. Fän barı tik dälilläwne, isbatlawnı ğına tanıy. “Yäşlek”täge mäqälädä Qol Ğälineñ başqortlığı turında başqort ğälime Tacetdin Yalsığolnıñ häm başqort mägrifätçese Möxämätsälim Ömetbayıvnıñ yazğannarı äytep ütelä. Niçek isbat itkännär – fängä bilgele tügel. Ä bit şul uq Möxämätsälim Ömetbayıv “Yädkär” isemle kitabında başqortlarnıñ borın zamannarda üz däwlätläre, citmeşläp qalaları häm toraları buluı xaqında yaza. Ömetbayıvnıñ şuşı süzlärenä tayanıptır inde Başqortstan mäktäplärenä däreslek sıyfatında täkdim itelgän “Ural häm Başqortstan bik borınğı zamannardan alıp 1917 yıl azağına xätle” digän kitapta bolay dip raslana:
“Bezneñ erağa qädär ike meñençe yılnıñ ikençe çirege däwerenä başqortlar İdeldän alıp İrtışqa qädär 70 şähär tözegännär.”
Başqortstan Fännär akademiası akademigı Niäz Mäcitov küptän tügel genä başqortlar 1,5–3 meñ yıl elek Ufa şähärenä nigez salğan, dip yazıp çıqtı. Ä inde bilgele başqort ğälime Salawat Ğallämovnıñ legendar ariylarnıñ da başqort buluların isbat itkän xezmätlärennän Başqortstandağı kitap kiştäläre sığılıp töşkän.
Ä bit räsmi räweştä raslanğan, yägni tarixçılar tarafınnan tanılğan xezmätlärdä bötenläy başqa xaqiqät bäyän itelä. Kürenekle ğälim-tarixçı Bilal Yuldaşbayıvnıñ “Başqort milläte barlıqqa kilü taríxı” digän xezmätendä yaña era başında bügenge Başqortstannıñ tönyaq-könbatış öleşen fin-uğır xalıqları, könyaq-dala öleşen iran telle sawromatlar bilägänlege äytelä. Yuldaşbayıv raslawınça, başqortlar Könyaq Uralğa peçeneglar ağımı belän tuğızınçı ğasır azaqlarında kilep çığalar. Dimäk, başqortlar 2-3 meñ yıllar elek bu cirlärdä şähärlär salğannar dip raslawı ütä dä awır bulıp çığa.
Älbättä, teläsä kemneñ danlıqlı tarixlı xalıqtan çığuın toyası kilä. Ämma bulmağannı bar itep kürsätep, xalqıñnıñ, bälki bik yaltırawıq bulmağan çın taríxı urınına matur äkiät yazu ber genä näticägä kiterä - üz xalqıñnı tarixsız qaldıruğa. Ä inde Bolğar xanlığında yäşäp ícat itkän böyek şağir Qol Ğäligä Bolğar xanlığınıñ warísı bulğan Qazan xanlığı başqalasında häykäl açıluğa näfrät belderüne fänni yaqtan da, tarixi küzlektän qarap ta añlap bulmıy. Ägär Ufada Ğabdulla Tuqayğa häykäl quyılsa, moña Tatarstannıñ qaysı ğälime yäisä şağire çäçräp çığar ide mikän? Möğäyen, barısı da söyener genä ide.
Kärim Yawşev, Ufa
Başqort telendäge “Yäşlek” gäzite 8 sintäber sanındağı “Qol Ğälidän waqıt qolı yasamağız, ul – ülemsez! Äyle ıruı başqortı Qol Ğäligä Qazanda häykäl quyıldı” digän mäqäläse aşa Qazan qalasınıñ 1000 yıllığı tantanaları qısalarında böyek bolğar şağire Qol Ğäligä häykäl quyıluına tirän rizasızlıq belderde. Larisa Abdullina imzası astında çıqqan bu mäqälädä Tatarstan citäkçelege başqort xalqınıñ danlıqlı şäxesläre isemnären üzläşterü säyäsäte alıp baruda ğäyeplänä.
Şunısı ğibrätle: başqort ğälimnäre üzläre dä Qol Ğäli şäxesenä qarata törle fikerdä torğan çaqta Başqortstannıñ räsmi gäzitendä Qol Ğälineñ milläte mäsäläsen ğawğağa äyländerep kiñ qatlam xalıqqa çığaru – üze ük säyer ğämäl bulıp tora. Ä bit Başqortstan mäktäpläre öçen däresleklärdä Qol Ğälineñ “Qıyssai – Yosıf” äsäre tatar-başqort yazma şigriateneñ başı bulıp tora dielgän.
Ğömümän alğanda bäxäskä urın da yuq sıman. Fän barı tik dälilläwne, isbatlawnı ğına tanıy. “Yäşlek”täge mäqälädä Qol Ğälineñ başqortlığı turında başqort ğälime Tacetdin Yalsığolnıñ häm başqort mägrifätçese Möxämätsälim Ömetbayıvnıñ yazğannarı äytep ütelä. Niçek isbat itkännär – fängä bilgele tügel. Ä bit şul uq Möxämätsälim Ömetbayıv “Yädkär” isemle kitabında başqortlarnıñ borın zamannarda üz däwlätläre, citmeşläp qalaları häm toraları buluı xaqında yaza. Ömetbayıvnıñ şuşı süzlärenä tayanıptır inde Başqortstan mäktäplärenä däreslek sıyfatında täkdim itelgän “Ural häm Başqortstan bik borınğı zamannardan alıp 1917 yıl azağına xätle” digän kitapta bolay dip raslana:
“Bezneñ erağa qädär ike meñençe yılnıñ ikençe çirege däwerenä başqortlar İdeldän alıp İrtışqa qädär 70 şähär tözegännär.”
Başqortstan Fännär akademiası akademigı Niäz Mäcitov küptän tügel genä başqortlar 1,5–3 meñ yıl elek Ufa şähärenä nigez salğan, dip yazıp çıqtı. Ä inde bilgele başqort ğälime Salawat Ğallämovnıñ legendar ariylarnıñ da başqort buluların isbat itkän xezmätlärennän Başqortstandağı kitap kiştäläre sığılıp töşkän.
Ä bit räsmi räweştä raslanğan, yägni tarixçılar tarafınnan tanılğan xezmätlärdä bötenläy başqa xaqiqät bäyän itelä. Kürenekle ğälim-tarixçı Bilal Yuldaşbayıvnıñ “Başqort milläte barlıqqa kilü taríxı” digän xezmätendä yaña era başında bügenge Başqortstannıñ tönyaq-könbatış öleşen fin-uğır xalıqları, könyaq-dala öleşen iran telle sawromatlar bilägänlege äytelä. Yuldaşbayıv raslawınça, başqortlar Könyaq Uralğa peçeneglar ağımı belän tuğızınçı ğasır azaqlarında kilep çığalar. Dimäk, başqortlar 2-3 meñ yıllar elek bu cirlärdä şähärlär salğannar dip raslawı ütä dä awır bulıp çığa.
Älbättä, teläsä kemneñ danlıqlı tarixlı xalıqtan çığuın toyası kilä. Ämma bulmağannı bar itep kürsätep, xalqıñnıñ, bälki bik yaltırawıq bulmağan çın taríxı urınına matur äkiät yazu ber genä näticägä kiterä - üz xalqıñnı tarixsız qaldıruğa. Ä inde Bolğar xanlığında yäşäp ícat itkän böyek şağir Qol Ğäligä Bolğar xanlığınıñ warísı bulğan Qazan xanlığı başqalasında häykäl açıluğa näfrät belderüne fänni yaqtan da, tarixi küzlektän qarap ta añlap bulmıy. Ägär Ufada Ğabdulla Tuqayğa häykäl quyılsa, moña Tatarstannıñ qaysı ğälime yäisä şağire çäçräp çığar ide mikän? Möğäyen, barısı da söyener genä ide.
Kärim Yawşev, Ufa