Рафаэль Мөхәммәтдинов, галим, Тарих институты, Казан:
– Конгресс мөнбәреннән дәүләтчелегебез зәгыйфь булганда, шәхесләребез, гаиләләребез көчле булырга тиеш, ә шәхес, аның тамыры, нигезе нык булганда гына, көчле була ала дип әйтер идем. Нык тамыр исә, ул – милли идеология. Идеологиябез татарчылыктан, исламчылыктан һәм заманчалыктан тора. Һәр татар кешесе бу идеологияне белеп кенә түгел, ә аны тормышка ашырган очракта гына үз күңеле белән аһәңлектә яшәячәк, күңел тынычлыгын табачак, өзгәләнмәс. Аның бәхете шунда булыр. Һәр татар бу идеология белән коралланып, бөтен милләт бер ноктага бәрергә тиеш. Бүтән әллә нинди "искитмәле" теорияләр уйлап чыгарасы юк. Хәзерге вакытта татарга укмашу һәм гамәл җитми. Тагын да гадирәк әйткәндә, бу идеология нигезендә халкыбызга капитал туплау, интеллект үстерү, сәламәт тормыш рәвешен алып бару, катнаш никахларны бетерү, балалар үрчетү, мәхәлләләрдә һәм төрле типтагы җыеннар-кланнарда укмашу, татарча сөйләшү. Боларны башкарыр өчен бернинди дә фәлсәфи әзерлек кирәкми, теләк һәм ихтыяр көче генә кирәк. Җәмгыятьтә дә, һәр кешенең татарлыгы, аның бу принципларны ничек үтәлгәненә карап, бәяләнергә тиеш. Сакланып калуда татарның төп коралы – кеше факторының сыйфаты булыр, дип уйлыйм. Теорияләр белән бүтән баш ватып утырмыйк, эшлик, иптәшләр!
Дамир Шәйхетдин, милли хәрәкәт активисты, Чаллы:
– Безгә гамәл кылу вакыты җитте. Татарларга иҗтимагый-сәяси эшчәнлеген активлаштырырга, милли бәйсезлеккә ирешү юлында заманча алымнар белән бергә халыкара кануннар нигезендә көрәш алып барырга кирәк дип оран салыр идем.
Татарстан белән чит илләр арасында сәяси килешүләр практикасы дәвам итәргә, әлеге килешүләрне икътисади һәм мәдәни багланышлар белән үстерергә кирәк дип әйтер идем түрәләргә. Шулай ук, аларга эшләнмәгән эшләрен искә төшереп, бергәләп ни рәвешле татар яшьләре өчен татар телендә югары белем бирү үзәген оештыру турында фикерләшергә кирәк дияр идем.
Татарстан хөкүмәтеннән татар телендә мультипликацион, нәфис фильмнар төшерүче студиясен ачарга вакыт, акча кызганмаска дип чакырыр идем.
Татарстан яшьләренә йорт-хуҗалык булдыру өчен бушлай җир бүлеп бирү турында Татарстан республикасын үз канунын кабул итүгә өндәр идем.
Конгресс мөнбәреннән дөньяның төрле почмакларыннан килгән милләттәшләремә карап, кайда гына яшәсәк тә, бүгенге көндә кечкенә булган дәүләтебез – Татарстанны, аның республика статусын, президент атамасын сакларга, якларга чакырыр идем.
Рифкат Хуҗин, татар милли-мәдәни мохтарияте рәисе, Самар:
– Заман үзгәрә, алгы сафка сәясәт чыга. Русия буйлап милләтләргә каршы яу башланды. Бу очракта да атакага татарлар ыргытылырга тиеш. Калган милләтләр татар арбасына гына утыручылар. Русиянең төп канунын үзгәртергә теләүчеләр, милли мәгарифне юкка чыгаручылар көчәйгәннән-көчәя бара. Конгресста бик көчле юристлар төркеме эшләргә тиеш. Милләтләргә каршы, динебез исламга каршы чыгучыларның фикерләрен туплап анализларга һәм һәр милли оешмага юнәлтергә кирәк. Үз чиратында, төбәкләрдәге милли оешмалар да үз позицияләрен белгертеп Конгресска мәгълүмат җибәрергә тиешләр. Әлбәттә, төбәкләр канәгатьсезлекләрен белдереп язган хатларын Русия президенты аппаратына, хөкүмәт даирәләренә, Татарстан җитәкчеләренә, төбәк депутатларына да җибәрергә тиешләр.
Нурулла Гариф, галим, Тарих институты хезмәткәре, Казан:
– Әгәр мөмкинлегем булса, читтәге татарларга булышырга кирәк дияр идем! Аларга бер татар китабы кулларына керсә дә күңелләре була. Татарстаннан читтә мең мәктәп бардыр инде, бигрәк тә мәктәпләренә, яшьләренә, милли җанлы эшмәкәрләренә булышырга кирәк дияр идем. Мөнбәргә чыгып, “Татарлар, туган ягыгызга кайтыгыз!” дип чакырыр идем. Татарстан хөкүмәтенә кайтырга теләүче акыл ияләренә, яшьләренә туган якка торырга, яшәргә мөмкин кадәр шартлар тудырырга кирәк дияр идем. Күпме буш авыл, әле бушап җитмәгәннәрендә күпме буш йорт, җирләр ята бит! Шулар турында хәбәр, мәгълүмат җибәрер идем. Кайтканнарына ссуда бирер идем. Ул авылларда хәзер чегәннәрдән башлап кемнәр генә урнашмый, ә татарлар юк. Татарларны Татарстан тирәсенә тупларга, бүген монда тормыш көтүчеләр өчен, гөрләтеп яшәр өчен юкка чымаслык шартлар тудырырга кирәк. Һәм моны тиз эшләргә кирәк!
Конгресс вакытында Тарих институтына Татарстаннан читтә яшәүче авылларының тарихын, андагы кешеләрнең шәҗәрәләрен төзетеп, безнең гасырлар аша исән калган бербөтен милләт икәнен күрсәтер идем.