Tatarstanda barlığı 997 massa küläm mäğlümat çarası bar. Şularnıñ 36 sı – teleradiokompaniälär. Tatar telendä çığuçı ğazetelar sanı – 91, bulsa jurnallar – 22. Respublikada tatar telendä çığa torğan gazeta – jurnallar san yağınnan älä ni küp bulmasa da, tel häm tärcemä mäsälärendä problemalar citärlek. Gazeta süzen genä dä bit dürt törle yazabız: gazeta, ğazet, gäcit, gäzit. Äyläneşkä berär yaña süz yäki termin kerä başlasa här redaksiä anı üzençä tärcemä itä. Mondıy törlelek küplärne borçıy ikän.
Tatar matbuğatı barlıqqa kilgäç, basmalar törki-farsı, rus telennän kergän terminnarğa östenlek birä başladı. Oktäber inqilabınnan soñ rus tele aşa Awrupa tellärennän kergän qalıp süzlär basıp ala. Tuqsanınçı yıllar başındağı demokratiä cilläre basmalarğa irkenlek birelä häm şul säbäple matbuğatta çuarlıq, törlelek barlıqqa kilä. Xalıqqa bik añlaşılıp betmäsä dä, ğäräp-farsı äylänmäläre küp qullanıla. Alay ğına tügel här matbuğat çarası üze yaña termin uylap çığaru belän şöğellänä. 1992 yıldan soñ törle ölkägä qarağan 180 terminologiä süzlege dönya kürügä qaramastan, üzeşçänlek bügenge köngä qädär däwam itä. Şunlıqtan bügenge köndä tatar jurnalistikasında terminnarnı qullanu mäsäläse bügenge köndä bik möhim häm aktual'.
Çönki soñğı distä yıl eçendä cämğiätneñ, şul isäptän matbuğatnıñ demokratiäläşüe säbäple. Xäzer här jurnalist terminnarnı rusçadan häm başqa tellärdän üze belgänçä tatarçağa tärcemä itä häm ğämälgä kertep cibärä.
Häm menä bügenge maxsus tapşıruda süz tatar terminologiäseneñ töp problemnarı, tel normaların saqlaw, tärcemä, terminologiä komissiäseneñ eşçänlege, yaña texnologiälär belän bäyle terminnarnı qullanu turında barır. KDU jurnalistika häm sotsiologiä fakul'tetı dekanı, professor Wasil Ğarifullin häm başqa konferensiädä çığış yasawçılar da terminnar mäsäläse bügenge köndä iñ töp problemalarnıñ berse buluın iskärttelär. Tatar jurnalistların äzerläwçe fakul'tetnıñ başlığı Wasil Ğarifullin terminnar qullanunıñ çuarla baruına basım yasadı: “Bu fänni-ğamäli konferensiä bik waqıtlı dip sanıym min, çönki 90 nçı yıllardan bezneñ matbuğat çaralarında terminnar qullanuda şaqtıy nıq üzgäreşlär tudı. Törle matbuğat çaraları süzlärne törleçä qullana başladılar, üzlärençä termin yasıy başladılar. Bu bigräk tä ictimaği-säyäsi tormışqa qağıla, çönki ictimaği-säyäsi tormışta kön sayın törle üzgäreşlär, yaña küreneşlär xasil bulıp tora, şularğa bäle räweştä süzlär, terminnar uylap tabırğa kiräk bula. Bez inde ciñelräk yul belän barırğa – rus telennän tatarçağa tärcemä itärgä tırışabız, anı qal'qa dip tä atıylar. Ämma küpçelek oçraqta ul bik uñışlı bulmıy, tatar tele tabiğätenä qarşı kilä, tatar telenä zıyan sala. Başqa yulı da bar: Yevropa yäisä ğäräp-farsı süzlären qullanabız. Monısı da qaywaqıt faydağa bulmıy, çönki ul añlayışsız bula, xalıq tarafınnan çit il süze bularaq qabul itelmi. Üzebezneñ tatar süzlärennän dä yaña süz yasıybız. Anısı da härçaq uñışlı bulmıy, çönki üz teleñdä yaña süz yasaw öçen, bu telneñ zakonçalıykların bik nıq belergä häm bu süzneñ xalıq arasına ütep kerüen tä'min itergä kiräk. Üz telebezdä yasalğan härber süz avtomatik räweştä xalıq tarafınnan qabul itelä digän süz tügel. Şuña kürä urtaq ber fikergä kilep, süz yasawnıñ prinsiplarına tayanıp, bezgä bügenge köndä iñ populyar terminnarnıñ süzlegen buldırırğa kiräk”. Fänni cıyınğa respublikanıñ rayon gazetalarınıñ baş möxärrirläre, jurnalistları da çaqırılğan ide. Alarnıñ barsı da kilmägän, läkin kilgännäre cıyınnıñ aktual'legen äytep üttelär. Balıq Bistäse rayonında çığa torğan “Awıl ofıqları” gazetası baş möxärrire Wäzıyx Fatıyxov söyli: “Bezneñ bit üzebezdä genä dä tatarça söyläşäbez, tatar gazetası belän citäkçelek itäbez, ämma şuşı tel bozıp, terminologiäne qullanu – bik yış oçrıy torğan xäl. Annarı bez bir çiktän ikençe çikkä sikerergä ğädätlängän: iske äyberne kisäk kenä taşlıybız da, yaña, sensatsion äybergä küçäbez, mögez çığarabız. Ämma näq menä tatar ğöref-ğadätläre nigezendä yañaların kertergä kiräkter. Tik iskesen onıtıp, ber çiktän ikençesenä sikerü – kileşä torğan ğädät tügel.” Konferensiädä şulay uq “Tatmedia” agentlığı başlığı urınbasarı Sömbel Taişeva , TR ministrlar Kabinetınıñ mädäniät häm respublikadağı xalıqlarnıñ tellären üsterü bülege başlığı Kim Miñnullin, “Watanım Tatarstan” gazetasınıñ baş möxärrire Miñnazıym Säfärov häm başqalar qatnaştılar. Miñnazıym Säffärov gazetalarda äytelgän kimçeleklärne tıñlağannan soñ, baş möxärrir bularaq üz fikeren dä äytmi qala almadı: “Böten äytelgännärne qabul itüe bik awır, läkin jurnalistlar, Allağa şöker, citärlek, xatabız da, nadanlığıbız da citärlek. Läkin ul jurnalistlarğa ğına tügel, böten cämğiätkä xas xatalar, miña qalsa, bu normal', şulay bulırğa tieş. Elegräk caylıraq bulğandır dip uylıym: “Sotsialistik Tatarstan”, “Tatarstan yäşläre”, “Yäş Leninçı” gazetaların regulyatsiäläü caylıraq bulğan: çaqırıp alasıñ, kürsätmä biräseñ häm ictimaği tormışta iñ ähämiätlesen biräseñ. Bügenge jurnalistikanıñ xatası – anıñ töbendä fiker körlege yata, härkem üz fikeren üzençä citkerergä, dälillärgä tırışa. Şunnan kilep çığa anıñ xataları, minemçä. Şuña kürä anı qabul itergä kiräk. Bügenge söyläşü dä struktura buldırunıñ başı dip sanıym min. Bezneñ texnik terminnar, säyäsi terminnar süzlege dä bulsın ide. Menä bezneñ bu üzeşçänlegebez ul ber koordinatsiä bulırğa kiräk. Tegendä ğazet çığarğan beräw üzençä mäqälä yaza, üzençä ber baş quya, professional' yaqtan da qarağanda qotçıqmalı rezonans başlana. Şuña kürä bezneñ bolay söyläşü uyın tärtiben buldıru kebek. Yarar, demokratiä uynadıq, ğazet çığarıp uynadıq, xäzer äydägez, şul uyınnıñ urtaq tärtiplären dä buldırıyq, millätkä dä, jurnalistlarğa da zıyan bulmas”. Cıyında başqa çığış yasawçılar üz çığışların misallar belän tulılandırdılar. Monı filologiä fännäre doktorı, professor Rüzäl Yosıypov söylägännärdä dä işetergä bula. Menä ul nindiräk misallar kiterde: “Xäzer dä keşelär az uqıylar ikän, küpmeder däräcädä bez dä ğayıple, qatlawlı yazabız bit. Gazetada “dip belderde”, “assızıqladı”, “bilgelä ütte” – ällä närsälär bar anda. Tatarça yazarğa kiräk, ğadi itep. Bar anıñ süzläre, läkin başnı uylatıp tormıybız, çönki rusçada “podçerknul”, “podmetil”, “zametil”h.b. Ä tatarça “dip äytte”, “dip söyläde”.Bik kiräk ikän “ayıruça basım yasap äytte”, “ayıruça iğtibar itte” disäñ dä bula bit şunı. Mondıy misallar bik küp… KDU nıñ tatar jurnalistikası kafedrası uqıtuçısı İlham Fättaxov tatar keşe isemnäreneñ äyteleşenä rizasızlığın belderde: “Atasınıñ isemen äytkändä üzgäreşlär bulırğa tieş dip sanıym min. Saf tatarça äytkändä başta atasınıñ iseme quyılırğa tieş, ä annarı isem “Fail' ulı İlham Fättax”, ä Fättäxov tügel. Minemçä, tatar matbuğatında tatar teleneñ qağidälären ütärgä kiräk.” Professor İldar Nizamov konkret fänni täqdimnär yasadı, Terminologiädäge xatalarnı äytep ütte: “Başta uq xatalı bulıp kitte ul “natsional'nıy proyekt”, “natsional'naya politika” dip. Ä tatar MMÇ xatalı itep tärcemä itte anı, “milli säyäsät”, “milli proyekt” dip. Bu döres tügel. Ul “ğomum däwlät”, “ğomum il” dip tärcemä itelergä tieş. Meditsina, awıl-xucalığı, tözeleş h.b. Ul şulay uq yaña terminnar yasawğa tarmaq belgeçlären häm ğalimnärne tartırğa kiñäş birde. Cıyında terminologik süzleklär turında küp söyläştelär, äyttelär. 2005 yılda “Tatar telneñ terminologiäsen kamilläşterü problemaları” digän cıyıntıq çıqqan ide. Anda professor İldar Nizomov xezmäte kermi qalğan. Cıyılışta da bu xaqta äytelde, tik İldar Nizamov anda monıñ säbäben äytmägän ide. Ä “Azatlıq”qa ul açıq itep bu xaqta menä närsä dide:
“Min ul cıyıntıqta qatnaşmadım, çönki ul kitapta äytelgän fikerlär monnan 10-15 yıl elek äytelgän fikerlär. Ber ük närsäne taqqarlaw säyäsätennän bezgä qotılırğa kiräk. Qabat qabat ber ük kitapnı çığaru mäğnäsezlek ul. Başta bulğan qararlarnı ütärgä, tırışırğa kiräk. ” “Jurnalistikada terminnar qullanu problemaları” digän fänni- ğamäli konferensiäne äydäp baruçılarnıñ berse professor Wasil Ğarifullinnan İldar Nizamovnıñ cıyıntıqqa kermi qaluı xaqında sorarğa buldıq, cawabı anıñ mondıyraq ide:
“Uzğan yıl terminologiä buyınça Däwlät şurasında konferensiä bulğan ide. Şul konferensiäneñ materialları basılıp çıqtı uşl kitapta. Läkin monda qayber ğalimnärneñ materialları törle säbäplär arqasında kermi qaldı. İldar Nizamovnıñ da kitabı şul säbäple kermi qaldı.”Fänni cıyında filologiä fännäre doktorı Dörriä Ramazanova üz çığışında yäş jurnalistlarnı, belgeçlärne tänqit utına tottı. Alarnı ätäçlänüdä ğayıpläde. Bu süzlär tatar jurnalistikası studentlarına, anı uqıp çıqqan qäläm iälärenä dä qağıldı. Bu süzlärne fakul'tet dekanı niçek qabul itte ikän soñ ?
“bu bit ayırım ber keşegä, ayırım ber jurnalistqa ğına qağıla torğan äyber tügel, ul böten cämğiätkä qağıla. Ul jurnalistikada qalquraq çağıla ğına, bu süzlär böten cämğiättä qullanıla bit. Bu härqaysıbızğa da qağıla torğan kimçeleklär häm bez anı bergäläp tözätergä tieş. ”
Menä şulay itep, xäzer tatar jurnalistlarına bu yünäleştä süzdän konkret eşkä, ğämälgä küçärgä waqıt citkän. Uylanılğan eşlärneñ barısı da tormışqa aşsa, tatar jurnalistlarınıñ eşläre alğa kitäçäk ikän.
Tapşırunı Röstäm İsxaqi häm Ğolnaz Şäyxetdin äzerlädelär.