Küplärneñ xäterendäder, uzğan ğasırnıñ tuqsanınçı yıllarında yañğırdan soñ üsep çıqqan gömbälär kebek ber-ber artlı milli oyışmalar tözelä başladı. Üzgärtep qoru cilläre xalıqlarnıñ küp yıllar buyı yoqımsırap yatqan milli añın uyatıp, milli xäräkätne quzğatıp, yañartıp cibärde. Sverdlovski ölkäsendä dä ul waqıtlarda utızlap tatar milli oyışması tözelgän ide. Ämma waqıt uzu belän alarnıñ kübese eşlämi başladı, tarqaldı, käğäzdä genä qaldı. Millätne torğızu eşendä çın-çınlap eşläwçe oyışmalar, qızğanıçqa qarşı, barmaq belän genä sanarlıq qaldı. Qayçandır zur ömetlär bağlanğan, ölkä külämendä tözelgän qayber oyışmalar, milli mädäni avtonomiälär ömetlärne aqlıy almadı.
Tarqawlıq, köndäşlek berqayçan da urtaq eş öçen faydalı äyber bula almaslığı ayırmaçıq bulğanğa, Sverdlovski ölkäsendä berdäm tatar milli oyışması tözü fikere inde küptän yäşäp kilä. 2003 yılda Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı äğzası Mösäwir Xösäenov başlanğıçı belän Sverdlovski ölkä tatar kongressı tözü buyınça eş alıp barıla başlağan ide. Ul waqıtlarda utırışlarğa barlıq milli oyışmalar wäkilläre çaqırıla tordı. Ämma törle säbäplär arqasında ul waqıtta milli oyışmalar citäkçeläre urtaq tel taba almadı. Küplär monı bar keşene dä qänäğätländererlek citäkçe kandidaturası bulmaw belän añlattılar.
Ul waqıttan soñ berniçä yıl ütte. Sverdlovski ölkäseneñ barlıq tatarların berläşterä torğan oyışma tözü fikere tatar deputatları häm aldınğı dairälär arasında üseş aldı. Bu köz başında xakimiät orğannarı qatnaşında, Qazannan Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı wäkillären dä çaqırıp, zur Forum uzdıru turında süz alıp barıla başladı.
Ämma könnärdän ber könne, tanış-beleşlär arqılı Pervoural''ski şähäre tatarlarınıñ milli-mädäni möxtäriäte räise Mösäwir Xösäenov Sverdlovski ölkä tatar kongressı tözü buyınça üze yäşägän şähärdä konferensiä ütkärä ikän digän xäbär taraldı. Ni ğäcäp, ölkä tatarların berläşterä torğan ğomum oyışma tözü konferensiäsenä elek oyıştırılıp eşläp kilgän ber genä milli oyışma yäisä avtonomiä citäkçeläre çaqıru almadı.
Sverdlovski ölkä tatarları milli xäräkäteneñ çişmä başında torğan, bügenge köndä Mäcit Ğafuri isemendäge tatar-başqort milli üzägen citäklägän Söfxät ağa Nadıyrov äytüençä, moña qädär uñışlı ğına eşläp kilgän milli oyışmalar wäkilläre genä tügel, şuşı xäräkätkä yegerme altı yıl ğömeren birgän veterannar da çaqırılmağan biregä. Mösäwir äfände fikerenä qarşı kilerlek ber keşe dä yuq, anı yaqlap tawış birerleklär genä kilgän ide, dide Söfxät ağa.
Ölkä tatarların berläşterergä tieşle oyışma tözü buyınça uzdırılğan bu çarağa nibarı yegerme biş delegat cıyılğan ide. Däwlät orğannarınnan da bernindi wäkil kürenmäde. Şulay bulsa da, konferensiä böten şartın kiterep uzdırıldı. Kön tärtibendäge barlıq mäs''älälär tawışqa quyıldı, häm bertawıştan yaqlaw taptı. Bilgele inde, biregä kilüçelär arasında bötenläy oçraqlı keşelär dä, rus millätennän bulğan keşelär dä bar ide. Çittä tıynaq qına yılmayıp, tawış birgän sayın qul kütärep utırğan abzıydan bu çara turındağı fikeren sorağaç, ul biregä Mösäwir Xösäenov çaqıruı buyınça kilüen, mondıy çaralarda berençe qatnaşuın äytte.
İctimaği oyışmalar tözü turındağı Federal'' qanun taläplärenä turı kiterep, konferensiädä qatnaşuçılar Sverdlovski ölkä tatar kongressı tözü turında qarar qabul ittelär. Anıñ räise itep, bertawıştan Mösäwir Äbrar ulı Xösäenov saylandı. Bez Mösäwir äfändedän yaqın kiläçäkkä bulğan eş plannarı häm ölkä tatarların berläşterü yulları turında söyläwen ütenep möräcäğät ittek. “Bezneñ plannar zur, -dide Mösäwir Äbraroviç, - kiläse yılğa yaz Urta Uralnıñ tatar xalqın cıyıp, zur forum uzdırırğa uylıybız. Berençe yılda tatar awılları yazmışına ähämiätne küp biräçäkbez. Tatar awılları sovetı tözergä isäp bar. Şulay uq metodik räweştä xakimiät orğannarı belän tığız elemtädä eşlärgä uylıybız. Bezneñ iñ zur mäs''älä – ölkä byudjetına kerü”.
Süz dä yuq, plannar zur, başqarası eşlär tatar xalqı öçen bik kiräkle. Ägär dä bu kongress tözü konferensiäsen ölkä tatarların berläşterä başlawnıñ berençe etabı dip qarasañ, Mösäwir äfändegä bu awır xezmättä zur uñışlar telise genä qala. Ämma tatar xäräkäte veteranı Söfxät ağa Nadıyrovnıñ fikere başqaçaraq yañğırıy. “Konferensiä zur täcribä cıyğan, bügen dä äybät kenä eşläp kilgän millätpärvär keşelär kiñäşennän tış, alardan başqa uzdırıla. Delegatlar arasında millätkä xezmät itärlek ike-öç keşe kürdem. Bolay bulmıy. Citdi äyber bolay bula almıy. Şuña kürä yaña kongressnı legitim oyışma dip küñelem qabul itä almıy”, -dide ul.
Konferensiädä qatnaşuçılarnıñ berse Färit äfände Nusratullin, kiresençä, Mösäwir Xösäenov ışanıçqa layıq dip belderde. “Ciñ sızğanıp, xalıq öçen qayğırtıp, zurdan qubıp eşkä totınğan keşegä niçek ışanmıysıñ, - dide ul, - Kem dä bulsa eşlärgä tieş bit. Mösäwir äfändegä ışanıp bula dip uylıym. Waqıt kürsäter qalğanın”.
Färit äfände äytmeşli, waqıt kürsäter. Yaña oyışma Sverdlovski ölkäsendä yäşäwçe tatarlarnı ber qanat astına cıyıp, milli mäğärifne torğızu, tatar mäktäplären buldıru, milli mädäniätne üsterü, tatar milläteneñ başqa mänfägat''lären qayğırtuda xakimiät orğannarın quzğatıp, aldınğı cämäğätçelek belän berrättän eşli alsa, maqsatqa ireştek dip äytergä bulır ide.
Fäwiä Safiullina, Yekaterinburg