Azärbaycan neften Tөrkiäneñ Urta diñgezdäge Ceyhan portına iltkän 1774 km ozınlığındağı nefte ütkärgeçe (BTC) 13 yüldä Tөrkiä prezidentı Sezer belän premier-ministr Erdoğannıñ өy xucalığında, Gөrcestan prezidentı Sakaaşvili häm Azärbaycanlı kollegası Aliyevneñ qatnaşlığında räsmi räweştä açıldı. Tөrkiä bu yolağa bik zur ähämiät birgänlektän 3,5-4 million dolar aqça sarıf itte. Barlıq Tөrek televidiä kanalları diärlek yolanı turıdan turı tapşırıp bardılar. Açılış yolasında yөzläp jurnalist, alar arasında Rusiä jurnalistları da, 32 ildän ministr yäki ministr urınbasarları däräcäsendä räsmi qunaqlar qatnaştı. Yolada Bөyek Britaniä British Petroleumnıñ general direktorı Lord John Browne prezidentlardan alda çığış yasadı. Çөnki Britaniä şuşı proyekta iñ zur payğa iä. British Petroleum şirkäte şuşu nefte ütkärgeçeneñ 30 % payına xuca, ikençe urındağı Azärbaycannıñ Sokar şirkäteneñ 25 % payı bar. AQŞnıñ өç şirkäteneñ payı 14 % tiräsendä. Tөrkiäneñ 6,5 % qına payı bar. 1774 çaqrımlıq nefte ütkärgeçeneneñ zur өleşe - 1074 km Tөrkiädän uza.
BTC ütkärgeçe turında sөyläşülärneñ başlanuwı belän ğämälgä aşırıluwı arasında uzğan ozaq mөddät bu nefte ütkärgeç ğämälgä aşalmas digän farazlarnı da tudırğan ide. Bu turıda sөyläşülär 1992neñ azaqlarında başlandı. Tөzelä başlawı isä tik 2002 yılda ğına mөmkin buldı. Baqıdan 2005neñ mayında ütkärgeçkä cibärelgän nefte ber yıldan soñ Ceyhan portına ireşte. Sөyläşülärneñ, bäxesläşülärneñ bu xätle ozaqqa suzıluwında tөrle säyäsi säbäplär bar. Berençedän, Rusiä Federatsiäse bu proyetnıñ ğämälgä aşuwına kirtä salırğa tırıştı. Şul säbäple dä ul proyektqa qatnaşqan urtaqlardan bere tügel. Ärmännärneñ Azärbaycan cirendäge Tawlıq Qarabax Aftonom Rayonında tärtipsezleklär çığaruwı arqılı Azärbaycan belän Ärmänstan arasında suğış çığıp, Ärmännärneñ Azärebaycannıñ 20 % territoriäsen basıp aluları, Gөrcestanda Abhaziä belän Kөnyaq Ossetianıñ üzäktän qubuları şuşı nefte ütkärgeçe proyektın kicektergän säbäplär arasında buldı. Bu konfliktlarnıñ çığuwında Mäskäwneñ ni xätle role buluwı älegä tөgäl bilgele bulmasa da, bu proyektnın ğämälgä aşmawın telägän taraf bularaq şik-şөbhälär añarğa yünälä. Yarar AQŞ belän Britaniäneñ bu proyektnı tulısınça yaqlawları arqılı inde 13-ndä räsmi açılış yasala aldı. Qazaqstannıñ Aqtaw rayonındağı nefeste dä kiläse yıllarda başta Kaspi diñgezendän tankerlar, soñğaraq Kaspi diñgeze astında salınaçaq ütkärgeç aşa BTC ütkärgeçenä totaşaçaq. Şulay itep Astana da nefteseneñ ber өleşen turıdan-turı Avropa pazarlarına sata alaçaq. Lord John Browne süzärençä ozaqlamıy Azärbaycannan kiläçäk tabigi gaz ütkärgeçe dä Ceyhanga totaşaçaq.
BTC nefte ütkärgeçennän yılına 375 million miçkä, yäğni 50 million tonna nefte uzaçaq. Ütkärgeç 2 meñ 800 meter beyeklektäge tawlarnı aşıp Ceyhan portına totaşa. Şuşı ütkärgeç 4 milliard dollarğa salındı. Tөrkiä transport bäyäse bularaq yılına 250-300 million dolar qazanaçaq. Bu aqçadan da mөhimräge Tөrkiäneñ Avropağa energiä küperenä äwrelüwe bulaçaq. Dөres Ğıyraq näftesen kөnbatışqa iltkän Yumurtalık-Ceyhan ütkärgeçe dä Tөrkiä aşa uza häm ul 1977-nçe yılda tөzelgän ide. Ämma BMOnıñ Saddam rejimı çorında embargo saluwı arqılı bu ütkäregeçneñ ähämiäte bik kimegän ide. Şulay da xäzer yañadan ähämiäte arta başladı.
Monnan tış Azärbaycan häm İran tabiği gazın Avropağa totaştıraçaq Nabucco proyektı dip atalğan tabiği gaz ütkärgeçe dä Tөrkiäneñ energiä küpere өlkäsendäge rolen üsteräçäk. Rusiä künderelä alsa Rus neftese dä Qaradiñgezneñ Samsun portınnan Ceyhan portına salınaçaq ütkärgeç aşa dөnya bazarlarına satıla alaçaq. Başqa süzlär belän äytkändä Ceyhan nefte portı Avropanıñ iñ zur nefte portı Hollandiädäge Rotterdamnı kapasitet yağınnan uzaçaq. Menä Tөreklär şunıñ өçen, yäğni kiläçäkläre өçen şatlanalar.
Äxtäm İbrahim, İstanbul
BTC ütkärgeçe turında sөyläşülärneñ başlanuwı belän ğämälgä aşırıluwı arasında uzğan ozaq mөddät bu nefte ütkärgeç ğämälgä aşalmas digän farazlarnı da tudırğan ide. Bu turıda sөyläşülär 1992neñ azaqlarında başlandı. Tөzelä başlawı isä tik 2002 yılda ğına mөmkin buldı. Baqıdan 2005neñ mayında ütkärgeçkä cibärelgän nefte ber yıldan soñ Ceyhan portına ireşte. Sөyläşülärneñ, bäxesläşülärneñ bu xätle ozaqqa suzıluwında tөrle säyäsi säbäplär bar. Berençedän, Rusiä Federatsiäse bu proyetnıñ ğämälgä aşuwına kirtä salırğa tırıştı. Şul säbäple dä ul proyektqa qatnaşqan urtaqlardan bere tügel. Ärmännärneñ Azärbaycan cirendäge Tawlıq Qarabax Aftonom Rayonında tärtipsezleklär çığaruwı arqılı Azärbaycan belän Ärmänstan arasında suğış çığıp, Ärmännärneñ Azärebaycannıñ 20 % territoriäsen basıp aluları, Gөrcestanda Abhaziä belän Kөnyaq Ossetianıñ üzäktän qubuları şuşı nefte ütkärgeçe proyektın kicektergän säbäplär arasında buldı. Bu konfliktlarnıñ çığuwında Mäskäwneñ ni xätle role buluwı älegä tөgäl bilgele bulmasa da, bu proyektnın ğämälgä aşmawın telägän taraf bularaq şik-şөbhälär añarğa yünälä. Yarar AQŞ belän Britaniäneñ bu proyektnı tulısınça yaqlawları arqılı inde 13-ndä räsmi açılış yasala aldı. Qazaqstannıñ Aqtaw rayonındağı nefeste dä kiläse yıllarda başta Kaspi diñgezendän tankerlar, soñğaraq Kaspi diñgeze astında salınaçaq ütkärgeç aşa BTC ütkärgeçenä totaşaçaq. Şulay itep Astana da nefteseneñ ber өleşen turıdan-turı Avropa pazarlarına sata alaçaq. Lord John Browne süzärençä ozaqlamıy Azärbaycannan kiläçäk tabigi gaz ütkärgeçe dä Ceyhanga totaşaçaq.
BTC nefte ütkärgeçennän yılına 375 million miçkä, yäğni 50 million tonna nefte uzaçaq. Ütkärgeç 2 meñ 800 meter beyeklektäge tawlarnı aşıp Ceyhan portına totaşa. Şuşı ütkärgeç 4 milliard dollarğa salındı. Tөrkiä transport bäyäse bularaq yılına 250-300 million dolar qazanaçaq. Bu aqçadan da mөhimräge Tөrkiäneñ Avropağa energiä küperenä äwrelüwe bulaçaq. Dөres Ğıyraq näftesen kөnbatışqa iltkän Yumurtalık-Ceyhan ütkärgeçe dä Tөrkiä aşa uza häm ul 1977-nçe yılda tөzelgän ide. Ämma BMOnıñ Saddam rejimı çorında embargo saluwı arqılı bu ütkäregeçneñ ähämiäte bik kimegän ide. Şulay da xäzer yañadan ähämiäte arta başladı.
Monnan tış Azärbaycan häm İran tabiği gazın Avropağa totaştıraçaq Nabucco proyektı dip atalğan tabiği gaz ütkärgeçe dä Tөrkiäneñ energiä küpere өlkäsendäge rolen üsteräçäk. Rusiä künderelä alsa Rus neftese dä Qaradiñgezneñ Samsun portınnan Ceyhan portına salınaçaq ütkärgeç aşa dөnya bazarlarına satıla alaçaq. Başqa süzlär belän äytkändä Ceyhan nefte portı Avropanıñ iñ zur nefte portı Hollandiädäge Rotterdamnı kapasitet yağınnan uzaçaq. Menä Tөreklär şunıñ өçen, yäğni kiläçäkläre өçen şatlanalar.
Äxtäm İbrahim, İstanbul