Aqmäçettä, Qırımnıñ başqalasında, İdris Efändineñ tuğannarı anıñ ruxına doğa qıla. Alar äytkänçä, Efendi, xäyerçe bulıp ämma ğomereneñ soñğı yılların Qırımda ütkärä aluı belän bäxetle bulıp ülgän.
Anıñ atası Jelal Efendigä bu bäxet yılmaymağan. Aña Qırımğa qaytırğa röxsät itelmägän. Sörğengä cibärelgän cirlärdä, Uzbäkstanda qaldı. Bu ğailäneñ tarxiı başqa qırım-tatarları kürgännärä oxşağan. 1944 yılnıñ mayında sovet ğäskäriläre 190 meñläp qırım-tatarların poezdlarğa toyäp, çitkä, kübesençä Üzbäkstanğa cibärgän. Keşelärneñ yartısı diyärlek yulda yäki kilep citkäç üq ülgän.
Sörgenlekkä cibärü Stalin qararı belän eşlände, ul böten qırım tatarların Natsi Germaniäse belän xezmättäşlek itüdä ğäyepläp çıqqan ide.
Sörgenlek yılları qrım-tatar tarixında iñ qayğılı, qanlı säxiflärneñ berse. Alarnıñ täesire äle dä sizelä. 1967 yılğı yaqlaw qararı da qırım-tatarlarına ällä ni yärdäm itä almadı. Qırım-tatarlar Mäcleseneñ başlığı urınbasarı Rifat Çubarov : “Qırım-tatar xäräkäteneñ 1960 yıllarda üsep kitüe, Sovetlar berlegeneñ tışqı säyäsätenä bulğan qaraş, üktäber inqilabınıñ 50 yıllığı yaqınlaşıp kilüe, läkin berençe çiratta qırım-tatarlarınıñ basımı, xakimiätlärne qırım-tatar mäsäläsen niçekter xäl itüen kürsätergä mäcbür itte. 1967 yılda aqlaw qararı çığarılsa da, qaytqan qırım-tatarlarına urnaşırğa yärdäm itü öçen ber närsä dä eşlänmäde.
Kirensençä xakimiätlär, dokument häm toraq tabığra telägän qaytuçı keşeärgä qarata qanunnarnı tağı da qırıslattı. Yäşärğä urın tapqan keşelär, yäşäw röxsäten ala almadı, annan başqa torıp, qırım-tatarları eşkä urnaşa almadı. Yazmabızda telägän alınğan 60nçı yıllarda Qırımğa qaytu röxsäten ala almağan Jelal Efendi kebek, bik küp qırım-tatarı kire Üzäk Aziägä cibärelde.
Mäcles räise urınbasarı Rifat Çubarov : “Alar, alarnıñ qaytuı qırım-tatar milli xäräkäteneñ zurlığına, anıñ berdämlegenä bäyle ikänen añladı. Uylawımça, bu aqlaw qararnıñ qırım-tatarları öçen töp näticäse şul buldı.” – di.
Üzäğrtep qoru yıllarınnan soñ ğına, Qırım tatarları öçen işeklären kiñ itep açtı. Ämma qırım-tatar mäsäläre haman da xäl itelmi. Xäzerge waqıtta, küplär, belgeç Mykola Semena da, Mäskäw Sovetlar Berlege cimerelgnnän soñ qırım-tatarlarına artı belän borılıdı , di. “Xalıqara mäsälär, alarğa qatnaşı bulğan illär yärdämendä xäl itelergä tieş. Bu yaqtan qarağanda, qırım-tatar mäsäläse Rusiä tarafınnan cayğa salınırğa tieş. Xoquqlar häm yuridik yöklämälär turında süz barğanda, Rusiä üzen Sovet Berlegeneñ warisı itep iğlan itä. Ämma cawaplılıq turında süz barğanda, başqa illärgä problemnarnı xäl itärgä yärdäm itü turında barğanda, Rusiä çitkä kitä häm bu ilneñ eçke mäsäläse dip iğlan itä.” – di säyäsi belğeç Mykola Semena. Xäzerge waqıtta Qırımda 300 meñläp qırım-tatarı yäşi. Ukraina xökümiäte, qaytqan qırım-tatarların urnaştırırğa yärdäm itü öçen yıl sayın 10 million dollar açqa küçerä. Qırım tatarları üzläreneñ Ukraina cämğiätendä urınnarın haman da taba almağannın belderep kilä. Alarnıñ kübese milli yaqtan qıyırsıtuluı xaqında äytep kilä, Qırımdağı başqa xalıqlar belän çağırtırğanda qırım-tatarları alar arasındağı eşsezkek däräcäse dä zurraq. Reabelitasiä qararınıñ 40 yıllğı Qırımda kiñ belgäp ütelmäde. Aq mäçettä häm Belorğorskiyda şuşı waqıtta Qırımğa qaytqan veterananr belän iskä alu kiçäse, başqa zur bulmağan çaralar ütte.
Bikä Timerova
Sörgenlek yılları qrım-tatar tarixında iñ qayğılı, qanlı säxiflärneñ berse. Alarnıñ täesire äle dä sizelä. 1967 yılğı yaqlaw qararı da qırım-tatarlarına ällä ni yärdäm itä almadı. Qırım-tatarlar Mäcleseneñ başlığı urınbasarı Rifat Çubarov : “Qırım-tatar xäräkäteneñ 1960 yıllarda üsep kitüe, Sovetlar berlegeneñ tışqı säyäsätenä bulğan qaraş, üktäber inqilabınıñ 50 yıllığı yaqınlaşıp kilüe, läkin berençe çiratta qırım-tatarlarınıñ basımı, xakimiätlärne qırım-tatar mäsäläsen niçekter xäl itüen kürsätergä mäcbür itte. 1967 yılda aqlaw qararı çığarılsa da, qaytqan qırım-tatarlarına urnaşırğa yärdäm itü öçen ber närsä dä eşlänmäde.
Kirensençä xakimiätlär, dokument häm toraq tabığra telägän qaytuçı keşeärgä qarata qanunnarnı tağı da qırıslattı. Yäşärğä urın tapqan keşelär, yäşäw röxsäten ala almadı, annan başqa torıp, qırım-tatarları eşkä urnaşa almadı. Yazmabızda telägän alınğan 60nçı yıllarda Qırımğa qaytu röxsäten ala almağan Jelal Efendi kebek, bik küp qırım-tatarı kire Üzäk Aziägä cibärelde.
Mäcles räise urınbasarı Rifat Çubarov : “Alar, alarnıñ qaytuı qırım-tatar milli xäräkäteneñ zurlığına, anıñ berdämlegenä bäyle ikänen añladı. Uylawımça, bu aqlaw qararnıñ qırım-tatarları öçen töp näticäse şul buldı.” – di.
Üzäğrtep qoru yıllarınnan soñ ğına, Qırım tatarları öçen işeklären kiñ itep açtı. Ämma qırım-tatar mäsäläre haman da xäl itelmi. Xäzerge waqıtta, küplär, belgeç Mykola Semena da, Mäskäw Sovetlar Berlege cimerelgnnän soñ qırım-tatarlarına artı belän borılıdı , di. “Xalıqara mäsälär, alarğa qatnaşı bulğan illär yärdämendä xäl itelergä tieş. Bu yaqtan qarağanda, qırım-tatar mäsäläse Rusiä tarafınnan cayğa salınırğa tieş. Xoquqlar häm yuridik yöklämälär turında süz barğanda, Rusiä üzen Sovet Berlegeneñ warisı itep iğlan itä. Ämma cawaplılıq turında süz barğanda, başqa illärgä problemnarnı xäl itärgä yärdäm itü turında barğanda, Rusiä çitkä kitä häm bu ilneñ eçke mäsäläse dip iğlan itä.” – di säyäsi belğeç Mykola Semena. Xäzerge waqıtta Qırımda 300 meñläp qırım-tatarı yäşi. Ukraina xökümiäte, qaytqan qırım-tatarların urnaştırırğa yärdäm itü öçen yıl sayın 10 million dollar açqa küçerä. Qırım tatarları üzläreneñ Ukraina cämğiätendä urınnarın haman da taba almağannın belderep kilä. Alarnıñ kübese milli yaqtan qıyırsıtuluı xaqında äytep kilä, Qırımdağı başqa xalıqlar belän çağırtırğanda qırım-tatarları alar arasındağı eşsezkek däräcäse dä zurraq. Reabelitasiä qararınıñ 40 yıllğı Qırımda kiñ belgäp ütelmäde. Aq mäçettä häm Belorğorskiyda şuşı waqıtta Qırımğa qaytqan veterananr belän iskä alu kiçäse, başqa zur bulmağan çaralar ütte.
Bikä Timerova