Küpçelek ildä bu qararnı xatın-qızlar üzläre qabul itsä , Äfğanstanda här ikençe qız bala mäcbüri, ber dä belmägän, kürmägän keşegä bik yäş bulğanda kiyäwgä birelä.
İlneñ könbatışındağı Herat vilayätendä yäşäwçe Torpekay isemle qızğa 17 yäş. Ul inde 4 yıl kiyäwdä. Ul yäştä xatın bulu, ireneñ ğailäsenä xezmätçe bulıp töşü – qız balağa nıq täsir itkän. Çıdıy almaslıq bula başlağaç Torpekay üz üzenä qul salğan, isän qalğan. Xäzer ul xastaxanädä:
"Şul qadär açulı idem, yäşisem kilmäde. Pıçaq yuq ide, daru belän ağulanırğa – daru tapmadım, şuña üz üzemä ut törtärgä buldım, benzin siptem."
Qızlarnı üsmer çaqta uq kiyäwgä birü Äfğanstanda ğadäti xäl diärgä bula. BMOnıñ balalar idaräse, UNİCEF mäğlümatlärenä qarağanda, ildä kiyäwgä birelgän qızlarnıñ 57%tı – 16 yäştän dä yäşräk. Xoquq yaqlawçılar isä – qızlarnıñ 80%tı – mäcbüri kiyäwgä birelä, dip belderä.
Qullarına alar çäçäk bäyläme tügel, ä qurçaq totqan bula...
Äfğanstanda äfğan xatın-qızlar oyışmaların berläştergän çeltär bar. Xatın-qızlar xoquqların qayğırtuçı bu bäysez çeltärneñ wäkile Xätimä Mosleh süzlärenä qarağanda, awıl cirendä qızlar qaywaqıt 9-10 yäştä ük kiyäwgä birelä. Tuy mäclesendä dä alarnıñ qulında çäçäk bäyläme tügel, ä qurçaqlar, uyınçıqlar bula....
Kiyäwlären dä alar berençe märtäbä tuyda ğına kürä... qız balalarnıñ küpçelege 40-60 yäştäge irlärgä kiyäwgä birelä... Alarnıñ yazmışın ğailälär aldan xäl itkän bula, dip söyläde Xätimä xanım.
"Ul qızlar "tormışımnı xäterlämim, balaçağımnı da xäterlämim" dip söyli. Alar üz tuyların da xäterlämi, çönki äle keçkenä bula. Alar "tuy buldı, ämma min anıñ närsä ikänen añlamadım, dip söyli."
İrtä kiyäwgä birüneñ säbäbe närsädä soñ?
Äfğan awıllarında qızlarnıñ yegetlär belän tanışıp aralaşuı –xurlıq dip sanala. Qayber ata-analar şundıy "mäsxärägä" qalmas öçen qızların tizräk kiyäwgä birergä tırışa. Yıllar buyı däwam itkän suğışta da qızlarnı köçläw oçraqları küp buldı, ata-analar balaların bu xurlıqtan da kiyäwgä birep saqlarğa tırışa. Tağın ber säbäp – xäyerçelek. Yarlıraq ata-analar qızların yaxşıraq ğailägä urnaştırırğa tırışa. Yäş qızlarğa öylänüçelär ğadättä olıraq irlär bula, alar qız öçen kübräk aqça birä ala.
Yäş kileş bala tapqanda – balalar häm analar arasında ülem oçraqları da arta. Äfğan xatın-qızları urtaça 44 yäşkä qadär genä yäşi.
Qabuldağı Rabiä Balxı Xastaxanäse tabibı Bädriä xanım Hässäs süzlärenä qarağanda, tuydan soñ uq kiterelgän qızlarnıñ sanı şaqtıy:
"Qayberläre wäxşilärçä köçlängän bula. Cärähätlängän qız balalarnıñ qannarı ağa. Qayberläre xastaxanägä soñ kiterelä, küp qan yuğaltqan bula. Şäxsän üzem min andıylarnı bik küp kürdem."
Äfğan cämğiäteneñ faciğase....
Balalar idaräseneñ Qabuldağı wäkilçelendä eşläwçe Sami Haşemi, bu böten äfğan cämğiäteneñ faciğase, di. Bu yäştä qızlar qurçaq, uyınçıqlar belän uynarğa, kitap uqırğa, räsem yasarğa tieş, anıñ urınına alar irläreneñ ğailäsenä xezmät itä häm üzläre bala taba.
Äfğan xökümäte nindider çaralar da kürä üze. Küptän tügel kiyäwgä çığu yäşe – 16dan 17gä üzgärtelde. 17dän yäşräk xatın alırğa telägän irlär nikax turında tanıqlıq ala almıy... Ä kiräkme ul alarğa? Küplär, bigräk tä awıl cirlärendä, nikaxların terkäwne kiräk dip tä sanamıy, di belgeçlär.
İl buylap xoquq yaqlaw oyışmaları xalıq arasında eş alıp bara, balalar häm xatın-qızlarğa belem alu mömkinlekelären arttıra. Oyışma wäkilläre yıraq awıllarğa barıp ata-analar, uqıtuçılar, cirle räsmilär belän oçraşa.
Läkin wazğiätne üzgärtü öçen yıllar kiräk bulaçaq, qayberäwlär monıñ öçen buyınnar almaşırğa tieş, dip sanıy...