"Улыма милли мохит эзләп Мәскәүдән Актанышка килдем"

Хөснетдиновлар гаиләсендә өч бала. Ренат әфәнде үзе тумышы белән Казакъстаннан. Әтисе соңрак гаиләсен үзе туган Төрекмәнстанга күчергән. Хөснетдиновларның беренче ике баласы Төрекмәнстанда, төпчек малае Мәскәүдә туган. Зуррак балалары инде мәктәп яшендә түгел, олы кызлары Әминә Иннополис университетында дүртенче курста укый, уртанчы уллары Ильяс хәрби хезмәттә, октябрь азагында кайтуын көтәләр. Җәйге аланны алар кече уллары, тугыз яшьлек Фәрит өчен эзләгән.

— Күптән шундый хыял бар иде. Олы балаларыма әз-мәз булса да андый алан програмын оештырган идек. Актанышта да, Апаста да булдылар. Мин дә Актанышта ун ел элек инде булган идем. Шуңа күрә, әйтә алам: ун ел элекке Актаныш белән хәзерге Актанышның аермасы зур түгел. Мин бер җиргә ике яки өч тапкыр бару яклы түгел, әмма Актанышка кабат баруыбыз өчен бер дә үкенмим. Милли мохите һаман да бар. Андый урын җир шарында тагын бармы икән, белмим. Миңа калса, шундый татар мохите башка бер җирдә дә юктыр.

Ренат Хөснетдинов

Бик күп шалтыраттык төрле җитәкчеләргә, алар ничектер бик еш алышынды быел, ахырда Гөлнара Мусина исемле җитәкче белән элемтәгә кердем (Актаныш районы мәгариф идарәсе рәисенең тәрбия һәм өстәмә белем буенча урынбасары - ред.). Ул бердән аптырап калган кебек иде, "ничек инде Мәскәүдән кешеләр Актанышка килмәкче була, анда җәйге аланнар юкмы" диде. Мин аңлаттым, милли мохит эзләп киләбез, дидем. Гөлнара ханым "миннән генә тормый, күрербез, җирле балалар тулып, сезгә урын булмаска мөмкин" диде, өмет тә бирмәде, өметне дә өзмәде. Алан узасы көннәр җитәр алдыннан кабат шалтыраттым, ярар, алабыз, дигәч, бераз аптырап та калдым. Мине бәлки район кешесе дип уйлыйдыр дип, Мәскәүдән икәнебезне искә төшердем. Урын булачак, дигәч, Фәрит улым белән юлга җыена башладык.

Мәскәү–Казан–Чаллы–Актаныш

Юлыбыз озын булса да, барып җиткәч, нигә килдек дип бер дә үкенмәдек, ди Ренат әфәнде.

— Казанга кадәр поездда бардык, Казаннан Чаллыга, Чаллыдан Актанышка – автобуста. Актанышка җитәрәк юл тирәсендәге киң кырлар, басулар, буш җир юк, барсы да тәртиптә, минем истә калган шул ук Актаныш. Юлы авыр булса да, авылның, лагерьның матурлыгын күргәч, нигә килдек дип бер дә үкенмәдек.

Мине алан территориясенә уздырмадылар. Алар террорчылардан куркамы, башка нәрсәдәнме, белмим – бер әти-әни дә лагерь эченә керә алмый, КПП янында гына очрашырга була. Бөтен җирдә ЧОП, ниндидер курку бар. Ун ел элек бу юк иде, мин ул вакытта лагерьның бөтен территориясен урап чыктым.

Актаныштагы "Бүләк" аланы

Улымны калдырдым, телефон да бирмәдем, хәлен әйдаманнардан белешеп тордым. Актаныш балалары иң яхшы укытучы булыр дип, мондагы кебек татар телле мохитне Мәскәүдә дә, гаиләдә дә тапмас дигән фикер белән Мәскәүгә кайтып киттем. Аллаһка шөкер, егерме көнлек сменаны еламый-нитми мөстәкыйль тормыш итте. Әйдәманнары белән элемтәдә тордым. Бик яхшы, җаваплы кешеләр. Күбесенчә кызлар, иртәнге күнегүләрне алып баручы егетләр дә бар. Тәртип бар иде. Програмнары зур иде – авыл үзәгенә чыгалар иде, Чаллыга да барып кайттылар, бассейннарда да коендылар, сабантуй уздырдылар, футбол уеннары да бар иде. Боларның барысын лагерьның телеграм-каналы аша видео белән җибәрәләр иде, иртәнге күнегүләрдән алып сабантуйларына хәтле мәгълүматны шунда кереп алдым.

Алан шәп узды – менә шундый ул Актаныштагы гади тормыш, татар телле тормыш. Кешеләр белән сөйләшкәндә, урамда яки парклардагы сөйләшүләргә колак салсам – сиксән биш процент татар теле ишетелә, яшьләр дә, зурлар да татарча сөйләшә. Ун ел элек бу туксан биш процент иде, бүгенге көндә кайбер яулыклы хатыннар да балалары белән кайчакта урыс телендә сөйләшә.

Актаныш авылы "Бүләк" аланыннан шулай күренә

Актанышның табигате дә, тормышы да, йорт-биналары, кешеләре, тәртибе – Татарстанның башка шәһәрләрендә көнләшү уятырлык дип уйлыйм. Актанышның үзен җәяү гизеп чыктым – "Адымнар" гимназиясенә, боз сараена кадәр барып чыктым.

Мәскәү аланнары белән чагыштыру

Мәскәүдә аланнар бармы, алар бик кыйммәтме, мең чакрым юл узганчы, балагызны шундагы аланга бирү уңайрак түгелме дигәнгә, Ренат әфәнде, эш бәядә түгел дип аңлатты.

— Мәскәү янындагы җәйге аланнарның бәясе 24 мең сумнан башлана, 52 меңлек аланнар да бар дип беләм. Әмма мин Мәскәү өлкәсе аланнарын күз алдында тотмадым да, эзләмәдем дә. Мәгънә бәядә түгел иде. Мәгънә татар телле мохиттә иде. Иртәдән төнгә кадәр татар телле мохиттә булып кайтканнан соң, улымның теле ныгыды, сөйләү тизлеге артты дип бәяләр идем. ​

Гаиләдә нинди телдә сөйләшәсез, дигән сорауга Ренат Хөснетдинов, ике телдә — татар һәм урыс телендә дип җавап бирде.

— Кече улым урыс телен дә, татар телен дә – ике телне бер дәрәҗәдә белә. Ул үзе күп сүзле түгел. Әлбәттә, татар теленең кагыйдәләрен белмичә куллана, фигыльләрне дә җөмлә башында куярга мөмкин. Бөтен нәрсәне аңлый. Күп кенә вакытта җөмлә корырга теләгәндә сүзләре җитми. Гади темаларга әлбәттә, сүз таба. Гаиләдә татарча сөйләшәбез. Әнисе татарчасын белмәсә, русчага күчә, мин булсам, принципиаль рәвештә татарча сөйләшәм, чөнки миңа балалар белән русча сөйләшергә оят. Алар моны үзләре дә сизә, аларга да миңа русча дәшәргә оят. Минем белән – тик татарча гына. Шуңа күрә бездә шундый паритет – минем белән татарча сөйләшәләр, әниләре белән – русча.

Мәскәү мәктәпләрендә туган тел укыту вазгыяте

Ренат әфәнде Мәскәү мәктәпләрендә туган телләрне укыту инициатив төркемендә дә катнаша.

— Хәзерге вакытта күп мактанырлык әйбер юк. Мәгариф стандартларын үзгәрү, туган телләр сәгатьләрен кыскарту уңаеннан мәгариф министры Кравцовка хат язган идек, шуңа җавап көтәбез. Әлеге хат аша туган телләрне укыту сәгатьләрен кайтаруны сорадык, иске стандартлар белән чагыштырыр өчен таблицалар да китердек – яңа стандарт туган тел сәгатьләрен илле процентка кисә, без моның белән килешмибез һәм килешмәвебезне белдерәбез. Таба алган элемтәләр аша төбәкләрдәге милли мохтариятләргә мөрәҗәгать иттек – анда Кострома да, Смоленски, Сембер, Самар, хәтта Табол да бар. Мохтарият рәисләре дә кул куйды, шул имзалар тупланып, хат җибәрелде, ди ул.

— Урындагы мәктәпләр белән турыдан туры сөйләшү тәҗрибәсе дә бар, әмма мәктәп мөдирләрендә ниндидер компромисс дигән әйбер юк, сез Мәскәүдә икән, тик рус телен укыйсыз дип гадәтләнелгән. Програмда туган тел дип куелса да, җәяләр эченә рус теле дип языла.

Минем олы балаларым Муса Җәлил исемендәге 1186нче мәктәптә укыдылар. Ул мәктәпне дә татар мәктәбе дип атап булмый, ул да Мәскәү програмнарын кулланып укыта, анда да берни өстәргә бирмәсләр. Бирелгән стандартларны куллана мәктәп.

Хәзер Люблинодан Бутовога күчтек, кече улыбыз мондагы якындагы мәктәпкә йөри, анда инде бернинди татар теле юк. Мин Мәскәүгә күченгәндә Муса Җәлил исемендәге мәктәпне күздә тотып, шунда укытам дип фатир сайлаган идем. Анда нинди булса да татар мохите бар иде, әмма соңнан стандартлар үзгәргән саен татар теле плинтустан түбән төште, анда да факультативка әйләнде, шулай да балалар берничә ел булса да татарлыкны күрделәр. Мәктәпкә гаеп тагарга теләмим, Лемма Гирфанова мөдир булганда да, Роза Хәбибуллина эшләгәндә дә – рөхсәт булса, алар укыта, булмаса – юк. Телләр турындагы канун нигезендә туган телне укыту мөмкинлеге бардыр, чөнки Роза ханым вәкиллектәге бер җыелышта яңа уку елында тагын бер сәгать кушабыз, дип әйткән иде.

Ренат Хөснетдинов фикеренчә, Мәскәүдә полилингваль белем бирү комплексын оештыру әллә кайчан өлгергән мәсьәлә булып тора.

— Ул "Адымнар" филлиалы буларак эшләсә, бик шәп булыр иде. Мәскәү шартлары өчен "Адымнар" концепциясе дә әзер, Татарстанның Мәскәүдәге вәкиллегенә дә күрсәтелгән. Концепция шундый: мәктәпкә укучыларны бәйге аша сайлап алалар, алар татар, урыс, инглиз телләренең нигезен белергә тиеш. Бу шартларны үти алсалар, балаларны милләтенә карамыйча кабул итәчәкләр. Бу татар гәиләләренә зур стимул булыр дип ышанам, ата-аналар мәктәпкә хәтле балаларын төрле татар, инглиз курсларына урнаштырырлар. Аллаһка шөкер, хәзер балалар өчен татар теле курслары бар: Skytat, "Умарта", Әсадулла йортындагы курслар һәм башка чаралар.

Мәскәү тыгыннары аша баласын мәктәпкә кем китерер дигән урынлы сорауга да җавап бар. Концепция нигезендә комплекста теләүчеләр өчен тулай торак та каралган. "Адымнар" полилингваль комплексы Казанда кешеләрдә ышаныч, популярлык яулаган. Шәймиев сүзләренчә, бу биналардан югары белемле, конкурентлы, безнең элита чыгачак. Миңа калса, уйлый торган һәр татар үз баласын шундый мәктәптә укытырга теләк белдерер, диде Мәскәү татары Ренат Хөснетдинов.

***

Сүз уңаеннан, Азатлык Мәскәүнең 1186нчы мәктәп мөдире Роза Хәбибуллинадан мәктәптә туган телләрне укыту вазгыятен белеште.

"Татар телен укыту бу уку елыннан артты. Хәзер атнага 2 сәгать керә. Элек башлангыч мәктәптә генә иде, хәзер 1нчедән алып 5нче сыйныфка кадәр. Киләсе елда ул күчеш тәртибендә булачак - 6нчы сыйныфның да уку планына кертәчәкбез. Өстәмә түгәрәк тә бар", дип мәктәптәге яңалыклар белән уртаклашты мөдир.

🛑 Русиядә Азатлык сайты томаланды, нишләргә? Безнең кулланма.
🌐 Безнең Telegram каналына да кушылырга онытмагыз!