Böten SSSR buyınça berençe tatar milli oyışması bulıp, 1988-yılnıñ martında barlıqqa kilgän “Tuğan tel” oyışmasınıñ 15-yençe Qorıltayına xalıqnıñ küp cıyıluı - älegä Sember tatarlarınıñ ömetläre cuyılıp betmägänen kürsätä kebek. Moña, bälki, ölkä başlığı Sergey Morozovnı wäğdäse dä tä'sir itkänder. Yaña şähärdäge 64-mäktäp binasınıñ 17 bülmäsen, tatar milli komponentlı mäktäp täpiläp kitsen öçen, ayırıp birü turındağı xäbär martnıñ 27 irtän, Qazan Qorıltayına barırğa cıyınğan delegatlarğa mäğlüm buldı. Ämma “bu süzlär Qazanda uqıtuçılarıbız maqtansın öçen genä äytelmädeme ikän soñ?” – dip şiklänüçelär dä buldı arada. Härxäldä, Qorıltayda maqtanıp ta ölgerdek.
“Tuğan tel”neñ räise Mäxmüt Xäyrullinnıñ isäp-xisap notığında da bu turıda süz buldı. Ölkä häm şähär başlıqları, parlamentları isemenä qabul itelgän möräcäğättä mondıy niät öçen räxmät äytelä häm anı uqıtuçılar kollektivı tuplawnı, balalarnı cıyunı başlar öçen, älege wäğdäne qanunlaştıru sorala.
Zöyaaryağı rayonınıñ 55-mäktäbe ata-analar komitetı äğzası Damir Satdinov üz balaları uqığan mäktäpneñ “İdelbuyı xalıqlarınıñ milli-mädäni komponentlı mäktäbe” statusın yuğaltuına ğäcäplänü belderde. Çınlap ta, xäzer “tatar yäki çuaş mäktäbe” digän räsmi töşençä dä yuqqa çığarıldı. Xätta Samar häm Sarıtawlardağı mäşhür tatar mäktäpläreneñ dä räsmi iseme – şul “komponentlı” ğına. Dimäk, bu status 55-mäktäp öçen buy citmäslek yuğarı bulıp çıqqan. Bälki şunlıqtandır da, “can başına finanslaw” turındağı qanun nigezendä moña qädär eşläp kilgän tatar, çuaş sıynıfların da tarqattılar. Damir Satdinov täqdim itkän möräcäğättä litsenziä belän alınğan bu statusnı qaytaru taläp itelä. Wırıpay bistäsendä Tatarstan häm Çuaşstannan kilep urnaşqan tatar-çuaş qına yäşi. 1-sıynıfta, mäsälän, 22 - tatar, 14 – çuaş, 6 başqa millätlär balaları uqi. Şularnıñ 4е genä – urıs sanala. Tatar häm çuaş sıynıfları yasasañ da, “milli komponent” nigezendä ana tele däreslärennän başqa barısı da urısça bara. Bu 4 urıs balası çuaş tele däreslärendä çuaşça isänläşergä genä bulsa da öyränsälär, monısı “böyek” urıs balasınıñ ğorurlığın kimsetmäs ide. Ğar'lek ikän - yänäşä genä urnaşqan 85-mäktäpkä küçärgä mömkin. Ä annan tatar-çuaş balaların biregä küçerep bulır ide.
Bu möräcäğät bertawıştan qabul itelde. Häm soñraq qabul itelgän rezolyutsiädä “Tuğan tel” äğzalarınıñ ata-analar arasında ügetläw eşläre alıp barırğa äzerlege belderelä. Uqıtuçılar isä mondıy eşne alıp baru täcribäse belän urtaqlaştılar.
Fiker alışular barışında başqa mäs'älälär dä kütärelde. Säğit Bädretdinov KPRF citäkçelegenä “Musa Cälilneñ 100 yıllığı” medale öçen räxmät äytte häm anı satıp alu mömkinlegen citkerde.
Zelenaya roşça awılı imamı, milli xäräkät aktivistı Mäxmüt xäzrät Kadraliev qatnaş xalıqlı awılda dinebezne, ana telen saqlap qalu çaraları belän tanıştırdı.
Saxalin utrawında yäşäwçe qunaq Zäkiä Välitova Saxalin tatarlarınıñ milli omtılışları, oyışıp kilüläre turında süz tottı.
“Bolğar yañarışı” oyışması räise Şäwkät Bogdanov Qol Ğäli häykäle buldıru buyınça 5 yıllıq tırışlıqlarıñ haman da näticä birmäwe häm bu xıyalnı tormışqa aşıru turındağı çaralar turında söyläde. Şunısı ğibrätle: çuaşlar bıltır ğına ataqlı çuqındıruçı İl'minskiynıñ şäkerte İvan Yakovlev häykäle turında süz quzğatqan idelär, aprel' 22 anı açu tantanası bulaçaq. Şulay uq muqşı-erzä xalıqlarınıñ çuqındıruçısı (“mäğrifätçese”) Yurtov häykäle dä açılaçaq. Şäwkät äfände şulay uq urıs ğalime Yuri Semıkinnıñ omtılışlarına etärgeç birergä öndäde. Yuri Anatol'yeviç äytüençä, Sember cire - tulayım Bolğarstanğa kergän. Mondağı şähärleklär tulı ber turistik kompleks tözergä mömkinlek birä. Mäsälän, Bolğar belän Bilärdän soñ 3-nçe oluğ şähär Oşel' dip atalğan Aşlı şähäre qaldıqları ğına da turistlarnı tirän qızıqsındırırlıq. Monnan ölkä qaznasına da fayda bulır ide.
İdarä äğzası Varis Ravilov ta bik citdi mäs'älä kütärde. Ul İlbaşı Putinğa häm Däwlät Dumasına soñğı qanunnarnıñ konstitutsiägä qarşı kilüen assızıqladı häm Mäskäw dairälären Töp qanunnı ixtiram itärgä öndägän möräcäğät täqdim itte. Tağın ber möräcäğät turında. Monısı Başqortstan prezidentı Mortaza Räximev isemenä. Mäğnäse – Başqortstannıñ Urıs däwlätenä üz irke belän quşıluına bağışlanğan tantanalarğa häm urıs imperiäseneñ başqort qabilälären Qazan, Noğay xanlıqları izüennän qotqarıp qalğanı turındağı safsatağa çik quyunı taläp itü.
Forsat tabılsa, bälki, bu ike möräcäğät belän “Azatlıq” radiosı tıñlawçıların da tağıştırırbız.
Boları, nigezdä, üz fikereñne genä citkerü. Yatıp qalğançı, äytep qal, digändäy: zarlanular, ğözerlär... Ä qorıltaynıñ töp näticäse – ömetlär sünmägänlegen häm aktivistların haman da tırışlıqqa äzer buluların kürsätü. Şulay da küñelle mizgellär dä buldı axırda. “Tuğan tel”neñ berençe adımnarınnan uq iñ aktiv äğzalarınnan berse bulğan fidaqär uqıtuçı Zöhrä Xäbibullinanı “Tatarstannıñ atqazanğan uqıtuçısı” iseme belän täbriklädelär. Qazannan, Uqıtuçılar qorıltayınnan şundıy isemgä layıq bulıp qayttı ul. Qorıltaynı alıp baruçı Avtonomiä citäkçelegenä “Tuğan tel”neñ süzenä qolaq salğannarı öçen räxmät tä belderde. Çönki mondıy isemnärgä layık bulu barı tik avtonomiä aşa ğına mömkin. Ä Mäläkästä täpiläp kitkän mäktäp direktorı Mönirä Djumaevağa “Tuğan tel” idäräse soñğı utırışında “2005-yılnıñ mäşhür tatarı” iseme birergä qarar qılğan ide. Aña tantanalı şartlarda diplom häm büläk tapşırıldı. Diplomda menä nilär yazılğan
Möxtäräm Mönirä xanım!
Sez cepşeklek yılları başında uq izge ana telenä tabiği xoquqların qaytaru eşenä ölkä buyınça berençelärdän bulıp totındığız. Mäläkästä berençe fakul'tativ, berençe ayırım sıynıf açu - Sezneñ xezmätegez cimeşe. Şähär mäğärif idäräseneñ metodistı wazifaların başqaru Sezgä üz tirägezdä üzegez kebek ük fidaqär zatlarnı tuplarğa yärdäm itte.
Awız açıp, “östän närsä quşarlar” dip utıruçılar häm “daway, daway” dip qıçqıruçılar möxitendä Sez, sığılmalı yul saylap, yıldan-yıl izge eşegezne cäyelderä kildegez. Häm ayırım mäktäp açu kebek oluğ uñışqa ireşüdä näq Sez xälitkeç rol' uynadığız. Härxäldä, uqıtuçılar kollektivın tuplaw, täpiläp kitkän uqu yortına balalarnı cälep itü kebek ğämällärne Sezdän başqa küz aldına kiterü dä qıyın. Qısqa ğına waqıt eçendä bu mäktäpneñ yuğarı abruy qazanuı da - Sezneñ tırışlıqlar cimeşe. Şundıy izge ğämälläregezne küzdä totıp, “Tuğan tel” idäräse Sezne “2005-yılnıñ mäşhür tatarı” isemenä layıq dip taptı häm keçkenä büläk tä tapşırırğa buldı. (Özek tämam)
Avtonomiä räise urınbasarı Ramis Safin isä “Tuğan tel”neñ berniçä aktivistına Avtnomiäneñ Räxmät xatların tapşırdı.
Bıyılğı qorıltaynıñ tağın ber kürkäm üzençälege: idärägä Däwlät pedagogiä universitetınıñ ike studentı kertelde häm anda uqıtuçılar da sanı işäyde.
Qorıltay isä, ğädättägeçä, milli gimnıbız “Tuğan tel”ne kümäk başqaru belän tämamlandı.
Ayrat İbrahim, Sember.