Ölkä avtonomiäseneñ soñğı utırışında “Milli kul'turalarnı torğızu häm üsterü üzäge” direktorı Sof'ya Orlova “İdelbuyı xalıqlarınıñ milli kiemnäre festivale” turında süz tottı häm üz eşenä oluğ bäya birde. “Nigä soñ cirle televidenie muqşı häm çuaş kiemnären genä kürsätte, tatarnıqın iskä dä almadı?” – digän sorawğa cawap birmäde, GTRK başlığı Şçerbakovtan sorarğa kiñäş itte.
Yuğisä, eşneñ Şçerbakovta tügel, ä tatarnıñ kürsäter närsäse bulmağanlıqta ikäne bolay da açıq ide.
“Uzorı Povolj'ya” – “İdelbuyı bizäkläre” dip atalğan çarağa muqşılar häm çuaşlar bik nıqlap äzerlängännär. Saranskida - “Mordovskie uzorı”, Çabaqsarda “Çuwaşski eksklyuziv” isemle milli kiemnär äzerläwçe maxsus fabrikalar bar ikän. Alar tekkän milli kiemnär kürgäzmäse – çınlap ta zinnätle küreneş. Döres, televizor aşa “Borınğı traditsiälär bügenge tuqımalar güzällege belän nığıtılğan”, didelär. Şul-şul: bügenge materiallar, bügenge ostalar...
Ä öç borınğı tatar xatın-qızları kiemnäre – muzeydan alıp kiterelgännär. Häm alarnı ütükläw turında uylawçı da tabılmağan: oyatlarınnan poçmaqqa kerep posqanday toralar bu çın borınğı kiemnär. Yannarına, nigäder, samawır, iske çitek, ciz taz häm qomğan quyılğan.
Çuaşlar isä ikençeräk tırışqannar: kasseta-disklar, kitaplar kürgäzmäse, çuaş kiemle qurçaqlar, çulpılar, diwarlar tulı çuaş kiemnärendäge fotosurätlär kürgäzmäse... 32 törle surätlär arasında tübäncir, yuğarıcir, Uralbuyı, Kamaaryağı, Bögelmä, Sarıtaw, Xvalın, Bozawlıq, Irınbur, Samar, Bäläbäy häm başqa çuaş törkemnäreneñ qızlar, xatınnar, ir-yegetlär, köndälek, bäyräm, köndezge, kiçke häm başqa oçraqlar kiemnäre... Alar Qazan, Irınbur, Piter, Mäskäw, Sarıtaw, Samar, Penza, Çabaqsar, Ufa muzeylarında saqlanuçı törle ğasırlar kiemnäre räsemnäre. Älbättä inde, fotosurätlärdä 20-ğasır zäwığına cawap birerdäy eşkärtelgän kiemnär.
Televizor diktorı çuaş belän muqşılarnıñ çigü üzençäleklärenä dan cırladı häm “Festival'däge bar närsä dä relikviä, häm duslıq çağılışı”, dip bäyäläde. Tatar turında süz ıçqınmadı – tatar “drujbağa” sıymağanday kilep çıqtı.
Muqşı häm çuaş kürşelärebez 21-ğasırda äzerlängän borınğı kiemnären täqdim itü buyınça ölkän ağaydan ürnäk alğannardır, küräseñ. Bötenese yasalma, bötenese yalğanğa qorılğan. Ä döreslek tarixta. Monı añlar öçen 1937-yılda Sotsekgiz basmaxanäsendä çıqqan “İstoriä Tatari v dokumentax i materialax” digän kitaptan berniçä özek tä citäder.
Säyäxätçe İoan Georgi: “Tatar awıllarında şähärdägelär kebek ük yäşilär häm kienälär.. Alarnıñ xezmät söyuçän xatın-qızları yon häm citen erlilär häm tuqilar”
Professor Wuttiç: “Tatar tuqıma stanı eş öçen bik ciñel häm ğadi”
İvan Lepexinnıñ “Köndälek yazmaları”nnan: “Tatarı tkut naroçito çistıy xolst, a mordovki i çuwaşki – tol'ko tolstoy”.
Boları - ul zamana keşeläre süzläre. Üzebezdän şunı östärgä dä kiräkter: urısnıñ “tkan', tkaç” digän süzläre ük şul uq tatarnıñ “tuqu” süzennän alınğan, läbasa.
Ä yalğan säxnädä dä däwam itte. Başta älbättä inde, barlıq xalıqlarnıñ iñ güzäl häm kamil üzençäleklären tuplağan urıs kiemnären kürsättelär. Äytik, bolğar çitekläre, tatar qızları qalfağınıñ bieklätelgän frontonınıñ urıs xalqı kieme kisäge ikänenä xäzer şiklänüçe dä yuqtır. Häm 20-ğasırğı “gjel' bizäkläre” dä “borınğı” ikän. İyülläre dä barlıq buysındırılğan xalıqlarnıñ iñ yaxşı biyu alımnarı tuplanmasıday qabul itelä. Urısnıqınnan soñ muqşı, çuaş kiemnären kürsättelär dä, tatar kiemnären “İdelbuyı bizäkläre tatar kiemnärennän başqa tılı bulmas ide”, - dip kenä täqdim ittelär
“Qazan” milli-mädäni üzäge atel'yesınıñ kolleksiäse kiemnäre belän 3 qız häm ber yeget çıqtılar. Moña östäp, milli xäräkät aktivistı Rozaliä Matrosovanıñ törle çaralar öçen üzenä dip äzerlägän xatın-qız kiemnären 7 qız kürsätte. Şul isäptä Söyembikä kiemen dä.
Ä muqşı, çuaşlar milli kiemdäge 20 çaması keşele fol'klor ansambl'läre belän. Ä urısnı äyterlek tä tügel: 40-50 keşele berniçä ansambl'. Häm kiem genä tügel – borınğı fol'klor cırlar belän dä.
Ä Qazannan kilgän “Zöläylä”neñ “Min sine barıber üzemä qaratam” digän cırı, ozın-ozaq alqışlarğa layıq buldı. Tamaşaçı anıñ fol'klordan yıraq toruın iskä almağandır inde.
Ä “Sember” isemle cır törkemeneñ sälämä kiemdä bu çarağa säxnädä bötenläy kürenmäwe xäyerleräk bulır ide, dip suqranıp utırdı kürşe ağay. Şulay da tatar öçen dä yaqtı mizgel bulıp aldı. Ul'yan Däwlät universitetınıñ Vladimir İonov citäkçelegendäge biyu törkeme 4 xalıqnıñ da iyüllären täqdim itte. Häm äytergä kiräk, tatar bie ayıruça zur alqışlarğa kümelde. Kiemnäre dä, köe dä, xäräkätläre dä – yuğarı sänğäti däräcädä birelde. Räxmät urıs keşesenä.
Ä tatar mädäniäte abruyınıñ şundıy tübängä töşerelüe säbäbe
Turında farazlarğa ğına qala: tatarnıñ aktivlığın häm ücätlegen sünderü maqsatı cimeşe tügelme bu? Yuğisä, “Tuğan tel” tä'sire astında barlıqqa kilgän Yakovlev isemendäge çuaş oyışması räise İvan Kiryuşkin da, soñraq tatarlar ürnägendä oyışqan çuaş avtonomiäse räise professor Weniamin Afanas'yev ta: “Räxmät sezgä -tatarlarğa çuaş-muqşığa yul yarıp baruığız öçen”, dilär ide. Xäyer, muqşılar tatar arqasında tuğan mömkinleklärdän dä faydalana almadılar. Röxsät bulsa da, teletapşıru da, gäzit tä muqşı telendä tumadı.
Xäzerge xakimiät tarafınnan näq tatarnı kimsetep, çuaş-muqşılarnı kütärergä tırışu – başqa oçraqlarda da küzätelä.
Bu yulı tatarnıñ mesken itep kürsätelüe säbäben “Tatar mädäni üzäge” direktorı Gölsinä Gerasimovanıñ üzençälekle tırışlığı näticäse, dip tä farazlarğa buladır. Kiräk çaqta Qazannıñ yärdämgä äzerlege ğomummäğlüm iç. Kemnän häm närsä sorıy belergä genä kiräk bulğandır. Härxäldä, fol'klor urınına “Zöläylä”ne yullamaslar ide inde.
Ä säxnä tamaşası urıs biyue belän başlandı axırda alıp baruçı urıs biyuen menä niçek täqdim itte: “Nindi süzlär belän İdelbuyı bizäkläre bäylämen tasvirlarğa soñ inde?” dip aptırağannan urıs köyenä urıs biyuen täqdim itte.
Ayrat İbrahim, Sember
\