Rusiä Federatsiäse Prezidentı
Vladimir Putinğa
Rusiä Federatsiäseneñ Däwlät Duması räise
Boris Grızlovqa
Ul'yan ölkäse Tatar-başqort ictimaği xäräkäte “Tuğan tel”neñ 15-qorıltayı delegatları Sezneñ ğomum Watanıbız kiläçäge turında borçılularığıznı tulayım añlıy häm teläktäşlek belderä. Läkin anıñ iminlegen nığıtu ısulları häm çaraları bezne aptırata häm küñelsez uylarğa da säbäp bulıp çığa. İl citäkçelege, nigäder, ilebezneñ bötenlegen saqlawnıñ töp çarasın Rusiä xalqınıñ bertörlelegendä genä kürä: ber din, ber tel, ber ük urıs mental'lege. Milli-mädäni üzençäleklärgä qarşı ayausız suğış iğlan itelgändäy.
Bu ğäyre tabiği ğämäl. Ölkä buın Xruşçev-suslov säyäsäteneñ iksez-çiksez reformaların da xäterli äle: awıl häm şähär obkomnarı, sovnarxozlar, kukuruza, çiräm epopeyası, xalıqlarnı küçerep utırtu ısulı belän sıyığaytu... “Kolxozlarnı erelätü” digäne, däwlät mänfäğät'läre öçen tırışıp eşlägän tatar, çuaş, muqşı kolxozların brigada itep qaldırıp, xäyerçe urıs awılların Üzäk utar yasawğa qaytıp qaldı. Däwlät aqçası häm brigadalarnı talaw xisabına, urıs awıllarında menä digän şartlar tudırıldı. Näticädä tatar-çuaş-muqşılar üz awılların taşlap, urıs awıllarına küçendelär, şulay itep alardan urıs yasadılar.
Milli respublikalarğa qarata da şundıy uq säyäsät alıp barıldı. “Vozrojdenie Neçernozemya” digän däwläti programma arqasında küpme il baylığın bu töbäk sazlıqlarına salğannı berkem dä sanamağandır. İke kürşe töbäk misalı da küp närsälärne açıqlıy ala. Ul'yan ölkäsendä här awılğa asfal't yul iltkändä, Tatarstan bötenläy yulsız häm küpersez qalğan ide. Ägär bügen Ul'yan ölkäseneñ iqtisatı nıq aqsıy ikän, bu barı tik şul uq Suslovnıñ tuğan yağı xalqın azdıru säyäsäte näticäse dip kenä añlarğa kiräk. Nigäder, haman da buşlay aşatunıñ azdıruı, ä daimi talawnıñ eştän bizderüe turında Mäskäw dairälärendä berkem dä uylanmıy kebek. Sovet sisteması krizisınıñ töp säbäplärennän berse näq şul ğädelsezlek ikänen añlawçı da, añlarğa teläwçe dä haman kürenmi Mäskäw taraflarında. Bügenge “Munitsipal' berämleklär turında”ğı yaña qanunnı uylap çığaruçıda bötenläy baş yuq ta kebek: plagiat qına bit bu, kolxozlarnı erelätü kampaniäseneñ ikençe seriäse. Häm anıñ avtorların, ilne bötenläy ayaqtan yığarğa tırışuda ğäyepläp, törmägä utırtırğa da buladır.
Urıs bulmağan xalıqlarnıñ ana telen qorıtunı da Xruşçev-Suslov säyäsäte başlap cibärde. “İketellelek” digäne tamırsız, äxlaqi qağidälärdän azat itelgän düñgäläklär qäweme yasadı.
Azmı-küpme saqlanıp qalğan tellärne soñ däräcädä yuq itü öçen şul uq ğämälneñ ikençe seriäse “optimizatsiä” – “can başına aqça birü” dip atala. Soñğı qanun isä siräk-miräk qaldıqlarnı da urıslaştıruğa yunältelgän. Bu inde watandaşlar tügel – barı tik tabiği baylıqlarnı aşap yatuçılar kötüe genä bulaçaq. Şunıñ belän Sezneñ “Watandaşlar cämğiäte tözü” turındağı xıyalığıznıñ tamırına balta çabıla. “Ber sıynıfta 25 baladan da kim bulmasın”, digän taläp älegä barı tik milli sıynıflarnı beterü öçen genä xezmät itä. Häm iñ ğäcäbe: “optimizatsiä” digäne mäğärif sistemasına bıltırğığa qarağanda aqçanı 30 protsentqa artığraq birü şartlarında bara. Qaya kitä soñ bu aqça? “Grantlar” digäne tağın şul uq bersen t'alap, ikençese azdıru ğälämäte tügelme soñ?
Şul uq waqıtta Üzäk xakimiät haman da wäzğıätne kiskenläşterä bara.
“Möselman” digän süz “bandit-ekstremist” süzläreneñ sinonimına äyländerelde.
İslam dinen tübänsetü maqsatınnan yasalma cinayät eşläre açıla.
Häm mondıy başbaştaqlıqlarnıñ çige dä kürenmi. Däwlät Dumasında mäktäplärdä xristian dinen mäcbüri uqıtu turındağı qanunnar äzerlänä. Möselman soldatların pop-ofitserlarğa çest' birergä mäcbür itü omtılışları alğa kilep bastı.
Mäskäwneñ bixisap radiodulkınnarında, telekanallarında 200 yaqın inorodetslar telendä ber kälimä süzdä yañğıramıy. Xätta töbäklärdäge ber çemetem tapşırular da Mäskäwneñ buğazına utırğan söyäkkä sanala. Äle genä Oleg Dobrodeevnıñ urınbasarı Zemsov, Sembergä kilep, 10 – 15 minutqa qaldırılğan çuaşça häm tatarça televizion t'apşırularnı da kisterep kitte. Ölkä başlığı Sergey Morozov belän küreşmiçä dä, söyläşmiçä dä.
Mondıy qılanular tağın da bixisap sorawlar tudıra.
Allağa da, Boğqa da barı tik çın küñeldän genä ışanırğa mömkin. Dinne köçläp tağu – üze ük äxlaqsızlıq bularaq, bolay da äxlağı say bulğan ildä cinayätçelekneñ çäçäk atuına etärgeç kenä bulıp çıqmasmı soñ?
Ägär bezneñ il dönyawi – svetskiy dip sanala ikän, eşlär bolay barsa, Konstitutsiä belän nişlärgä? Konstitutsiäneñ Garantı bulğan İlbaşı çuqındıruçılarnıñ tırışlıqlarına nigä tieşle bäyä birmi?
Üz ilendä, üz cirendä yäşägän xalıqlarnıñ telen qorıtu şartlarında niçek inde Latviä, Estoniä, Ukraina kebek illärdä urıs telen qıyırsıtu turında qan-küz yäşläre tügärgä mömkin? Çit illärdä yäşäwçe urıslar, ana telen qıyırsıtalar ikän, üz illärenä qaytıp, räxätlänep urısça taqıldıy alalar. Ä ilennän, tuğan cirennän mäxrüm itelgän 200 yaqın “inorodes” xalıqlarğa ana telendä söyläşü xoquqına iä bulır öçen, qaya barıp bärelergä?
Nilektän Rusiä, Yuğoslaviä hiç tä bülenergä tieş tügel, ä Moldova, Gruziä, Ukraina, Äzerbaycan bülenä ala?
Mondıy añlaşılmağan närsälär – bua buarlıq. Häm nigäder, şundıy ikeyözle säyäsätneñ iñ başta näq Rusiä Federatsiäsenä zarar kiterüen il citäkçelege añlamağan bulıp qılana. Ä bezneñ isä iñ zur xıyalıbız - tınıç ildä tınıç şartlarda tigez xoquqlılar arasında tigez xoquqlı bulıp yäşäw genä. Häm üzebezneñ ğomum Watan-ananı yaratıp yäşäw. Ügi ananı tügel.
Konferensiä delegatları Rusiä dä ütärgä tieş Xalıqara qanunnar da barlığın Sezneñ isegezgä töşerüegezne ütenep sorıy. Şulay uq üzebezneñ Töp Qanun – Konstitutsiäne dä inde.
“Tuğan tel” möräcäğäten “Azatlıq” radiosı öçen Ayrat İbrahim tärcemä itte. Sember.