Çernobıl'' hälakäteneñ 20 yıllığı uñayınnan äzerlängän yazmalarnıñ soñğısında bez şul qazadan zian kürüçelär xaqında söylägän idek, xörmätle tıñlawçılar. Radioaktiv pıçranunıñ iñ yaman näticälären üzlärendä berençe bulıp "likvidatorlar" - çistartu eşenä cälep itelgän xärbilär, törle fänni xezmätkärlär toydı. Sovetlar berlegeneñ törle poçmaqlarınnan kiterelgän şul keşelär qaza urınına yış qına tieşle saqlanu çaraları birelmi genä, üzläreneñ nindi qurqınıç astında buluın da belmi barıp yörde. Mikrofon aldında Kärim Kamal.
Tälğät Söyenbay ğäskärdäge tağın 44 xärbi xezmätkär belän Çernobıl''dän 40-lap çaqrım yıraqlıqta yatqan Novoselki awılına küçerelgändä, alarnıñ berse dä atom stansiäsendäge qazanıñ çın küläme xaqında berni dä belmägän. Bu 1987-nçe yılnıñ ğinwarendä, Çernobıl'' şartlawınnan soñ 9 ay ütkäç bula. Xäzer Qazaqstannıñ Çernobıl'' veterannarı berlegendä torğan 52 yäşlek Söyenbay ul çaqtağı xätiräläre belän urtaqlaşa:
"Bez qayber imeş-mimeşlärne işetkän idek, älbättä, ämma şunnan başqa berni dä belmädek. Min berençe märtäbä Çernobıl''gä kilgändä, iñ teträtkäne häm xäterdä uyılıp qalğanı andağı tabiğät buldı - ul ber yasalğan räsem kebek ide. Yaqınlaşqanda sez yıraqtağı şähärne, urmannı, yulnı, yılğanı, yaltırap torğan çirkäw gömbäzen küräsez, bu çınnan da räsem kebek ide. Häm ul minem ğömer buyı xäteremdä qaldı", dip iskä töşerä Tälğät Söyenbay 1987-nçe yılğı Çernobıl'' tirälären.
Ä inde şähär yaqınlaşqan sayın şuşı äkiyäti sürät tamırdan üzgärde, di Söyenbay:
"Çernobıl''gä kilep citü belän sürät inde başqa ide. Bez anı "kügärgän, yanğan urman" dip atadıq. Ul tulısınça köygän kebek ide. Ğadi keşe monı añlıy da almıy, bu qotoçqıç ber küreneş. Häm bez soñraq şuña künegergä mäcbür buldıq"
Qazaqstannan Çernobıl''gä cibäreler aldınnan Tälğät Söyenbay häm anıñ xezmättäşlärenä künegülär barı tik ber tön genä ütkärelä. Ämma anda da alarğa Çernobıl'' stansiäsendä atom şartlawı buluı xaqında berni dä äytelmi. Ximik ğäskärlärdä xezmät itsä dä Söyenbay yuğarı däräcäle radiatsiä şartlarında eşläw xaqında berni belmi, çönki Çernobıl''gä kilüçelärgä bu xaqta mäğlümat birelmi.
"Bezneñ bernindi maxsus kiem yuq ide, barı tik ğadi xärbi kiem kiep yördek. Bezgä, radiatsiä inde yuq dip äyttelär. Eştän soñ da bez şul kiemne qaqqalap, üzebez duşta yuınıp, eçke kiemnärne genä almaştıra idek. İrtägäsen bu qabatlana ide", di Çernobıl'' hälakäte näticälärennän arınu eşendä qatnaşqan Tälğät Söyenbay.
Anıñ kebeklärdä soñraq sälämätlek problemaları küzätelä başladı. Qazaqstannan kilep eşlägän 32 meñ likvidator arasınnan xäzer barı tik 6 meñe genä isän. İlneñ Çernobıl'' berlege mäğlümatına qarağanda, elekke sovet illärendä xäzer yıl sayın 4 meñ likvidator ülep bara.
Qaza näticälärennän arınu eşendä qatnaşqan ikençe ber şundıy keşe, Qırğızstannan Qadırbäk Sasıkulov, Çernobıl'' näticälärennän anda eşlägännär genä tügel, alarnıñ balaları da integä, dip belderä:
"Qırğızstan likvidatorları balalarınıñ 15 protsentı yä çirle, yä ğärip. Bezneñ xäzerge burıçıbız - şularnıñ sotsial ixtiacların qayğırtu häm meditsina yardämen kürsätü. Çernobıl'' likvidatorlarınıñ küpläre ülä, küpläre çirle, häm äle alarnıñ balaları da", di Qadırbäk Sasıkulov.
Kärim Kamal
"Bez qayber imeş-mimeşlärne işetkän idek, älbättä, ämma şunnan başqa berni dä belmädek. Min berençe märtäbä Çernobıl''gä kilgändä, iñ teträtkäne häm xäterdä uyılıp qalğanı andağı tabiğät buldı - ul ber yasalğan räsem kebek ide. Yaqınlaşqanda sez yıraqtağı şähärne, urmannı, yulnı, yılğanı, yaltırap torğan çirkäw gömbäzen küräsez, bu çınnan da räsem kebek ide. Häm ul minem ğömer buyı xäteremdä qaldı", dip iskä töşerä Tälğät Söyenbay 1987-nçe yılğı Çernobıl'' tirälären.
Ä inde şähär yaqınlaşqan sayın şuşı äkiyäti sürät tamırdan üzgärde, di Söyenbay:
"Çernobıl''gä kilep citü belän sürät inde başqa ide. Bez anı "kügärgän, yanğan urman" dip atadıq. Ul tulısınça köygän kebek ide. Ğadi keşe monı añlıy da almıy, bu qotoçqıç ber küreneş. Häm bez soñraq şuña künegergä mäcbür buldıq"
Qazaqstannan Çernobıl''gä cibäreler aldınnan Tälğät Söyenbay häm anıñ xezmättäşlärenä künegülär barı tik ber tön genä ütkärelä. Ämma anda da alarğa Çernobıl'' stansiäsendä atom şartlawı buluı xaqında berni dä äytelmi. Ximik ğäskärlärdä xezmät itsä dä Söyenbay yuğarı däräcäle radiatsiä şartlarında eşläw xaqında berni belmi, çönki Çernobıl''gä kilüçelärgä bu xaqta mäğlümat birelmi.
"Bezneñ bernindi maxsus kiem yuq ide, barı tik ğadi xärbi kiem kiep yördek. Bezgä, radiatsiä inde yuq dip äyttelär. Eştän soñ da bez şul kiemne qaqqalap, üzebez duşta yuınıp, eçke kiemnärne genä almaştıra idek. İrtägäsen bu qabatlana ide", di Çernobıl'' hälakäte näticälärennän arınu eşendä qatnaşqan Tälğät Söyenbay.
Anıñ kebeklärdä soñraq sälämätlek problemaları küzätelä başladı. Qazaqstannan kilep eşlägän 32 meñ likvidator arasınnan xäzer barı tik 6 meñe genä isän. İlneñ Çernobıl'' berlege mäğlümatına qarağanda, elekke sovet illärendä xäzer yıl sayın 4 meñ likvidator ülep bara.
Qaza näticälärennän arınu eşendä qatnaşqan ikençe ber şundıy keşe, Qırğızstannan Qadırbäk Sasıkulov, Çernobıl'' näticälärennän anda eşlägännär genä tügel, alarnıñ balaları da integä, dip belderä:
"Qırğızstan likvidatorları balalarınıñ 15 protsentı yä çirle, yä ğärip. Bezneñ xäzerge burıçıbız - şularnıñ sotsial ixtiacların qayğırtu häm meditsina yardämen kürsätü. Çernobıl'' likvidatorlarınıñ küpläre ülä, küpläre çirle, häm äle alarnıñ balaları da", di Qadırbäk Sasıkulov.
Kärim Kamal