Atna başında Törkiä devaluvatsiä, yağni aqçanıñ bäyäse töşüwe turındağı xäbär belän küzlären açtı.
“Radikal” gazetasınıñ 16 May sanınıñ rubrikası “Devaluvatsiä: 11 protsent, 14 Marttan bugengä dolarnıñ bäyäse 12,5; Euronıñ 20.2%qa üste” dip çıqtı. Başqa gazetalar da şundıyraq rubrikalar belän çıqtılar. Dolar 15 Mayda 1,53 tiennän satıldı. Ber ike kön elek 1,35 tirese ide. Şuşı devaluvatsiägä bäyle bularaq İstanbul Birjasında aksiälärneñ bäyäse töşte, ber köndä birja 1700 ballıq yuğaltuğa duçar buldı. Totrıqlı valyuta belän birjadağı bu köçle üzgäreş tabiği tik käsepçe, eşquar yaki baylar arasında ğına tügel, ğadi xalıq arasında da tıñğısızlıq xasıl itte.
Tabiği, xökümät şunduq xalıqnı tınıçlandırırğa kereşte. Premier Minister “İrekle bazar şartlarında mondıy töşü-çığular bula. Moñarğa devaluatsiä dip äytkän nadan” dip äytte. Asılda devaluvatsiä ber ilneñ aqça berämlegeneñ satıp alu köçeneñ töşüwe digän süz. Törkiädä bu yış qına däwlät qulı belän yasala ide. Çönki elektän totrıqlı valyutanı satıp-alu eşläre xökümätneñ kontrole astında ide. Şul säbäple Premier bez aqçanıñ bäyäsen töşermädek dimäkçe buldı. Premier Erdoğannıñ, Finans Ministere Unakıtanıñ, ekonomikadan cawaplı Däwlät Ministere Babacannıñ, Premierneñ urınbasarı, üze dä ekonomist bulğan Abdüllatif Şenerneñ, Tışqı Eşlär Ministere Gülneñ, ayruça Sabancı Holdingneñ räise Güler Sabancınıñ, Törkiä Säwdä Oyışmaları häm Birjalar Berlege räise Hisarcıklıoğlunıñ birgen mesajları irekle bazarnı çağıştırmaça tınıçlandırdı häm totrıqlı valjuta bäyälär beraz töşte.
İnde ni buldı da Törkiädä kinättän irekle bazarda şundıy uñaysız täräqqiät buldı digän soraw tuwa. Asılda ber närsä dä kinättän bulmıy. Törkiädäge devaluvatsiä öçen här ber ildäge kebek eçke häm tışqı täräqqiätlär etärgeç. Bilgele ber nindi il dönyadağı täräqqiätlärdän, anıñ täsirlärennän çittä qala almıy.
Ekonomistlar bu krizis öçen tübändäge faktlarnı sanıylar: AQŞ Federal Ekonomika Departmentınıñ zinslarnı kütärü buyınça qayber işarälär yasawı, dönyada nefte bäyäläreneñ kütärelüwe, çit il bankalarınıñ Törkiäneñ ekonomik barışı turında negativraq belderülär yasawları häm çit il investorlarınıñ Törkiädäge aksiälären satıp, anı dolar, euro kebek totrıqlı valyuta belän almaştıruları, kürşe Ğıyraqta tınıçlıq urnaşmawı, İranğa qarata sanksilälär buldıru mäsäläseneñ köntärtibenä menüwe - bolar hämmäse tışqı yoğıntılar dip bäyälänä ala.
Säyäsi platformada waqıtınnan elek saylawlar, 2008 yılda saylanırğa tieşle Prezident turında xäzerdän ük bäxeslärneñ başlawı, soñğı ayda inflatsiä sannarınıñ yuğarı çığuwı, Törkiäneñ eksportı belän importı arasındağı qayçınıñ ifrat däräcädä açıluwı, yäğni çit il burçınıñ ifrat däräcädä üsüe, ildä teror, radikal islamçılıq kebek qurqınıçlarnıñ betmäve, AB taläp itkän reformalarnıñ waqıtında citkezelä almawı, finans ministerlegeneñ salımnar turında qatı çığışlar belän tik törek watandaşların ğına tügel, ä çit il invastorlarınıñ da başın äyländerüwe il eçendäge yoğıntılar buldılar. Qısqası irekle bazarda dulqınlanular däwam itäçäk buluğa oxşıy.
Çınnan da bankalar toraq-yort öçen birelgän şäxsi kreditlardan taläp itelgän paylarnı şunduq kütärdelär. Aylıq zins 1,07 %-tan 1,20 %-qa kütärelde. Dimäk ber toraq satıp alu öçen bankadan kredit alğan bulsağız, kiçägä xätle yılına 12.84 % zins tülägändä, bugen şuluq miqdarda kredit öçen 14.4 % zins tülärgä tiyeş bulıp çığasız.
Dävaluvatsiä tabiği gaz bäyälärendä dä üz täsiren kürsätte. Benzin bäyäläre isä aftomatik räweştä dönyadağı bäyälär artqan sayın arta ide. Ä xäzer törek lirasınıñ kimmäte töşkäç bu da benzin bäyäläreneñ tağın da artuwına säbäpçe bulaçaq. Ekonomik platformada tağın monnan başqa nindi üzgäreşlär bulaçağın kiläse atnalarda kürerbez.
Äxtäm İbrahim, İstanbul
Tabiği, xökümät şunduq xalıqnı tınıçlandırırğa kereşte. Premier Minister “İrekle bazar şartlarında mondıy töşü-çığular bula. Moñarğa devaluatsiä dip äytkän nadan” dip äytte. Asılda devaluvatsiä ber ilneñ aqça berämlegeneñ satıp alu köçeneñ töşüwe digän süz. Törkiädä bu yış qına däwlät qulı belän yasala ide. Çönki elektän totrıqlı valyutanı satıp-alu eşläre xökümätneñ kontrole astında ide. Şul säbäple Premier bez aqçanıñ bäyäsen töşermädek dimäkçe buldı. Premier Erdoğannıñ, Finans Ministere Unakıtanıñ, ekonomikadan cawaplı Däwlät Ministere Babacannıñ, Premierneñ urınbasarı, üze dä ekonomist bulğan Abdüllatif Şenerneñ, Tışqı Eşlär Ministere Gülneñ, ayruça Sabancı Holdingneñ räise Güler Sabancınıñ, Törkiä Säwdä Oyışmaları häm Birjalar Berlege räise Hisarcıklıoğlunıñ birgen mesajları irekle bazarnı çağıştırmaça tınıçlandırdı häm totrıqlı valjuta bäyälär beraz töşte.
İnde ni buldı da Törkiädä kinättän irekle bazarda şundıy uñaysız täräqqiät buldı digän soraw tuwa. Asılda ber närsä dä kinättän bulmıy. Törkiädäge devaluvatsiä öçen här ber ildäge kebek eçke häm tışqı täräqqiätlär etärgeç. Bilgele ber nindi il dönyadağı täräqqiätlärdän, anıñ täsirlärennän çittä qala almıy.
Ekonomistlar bu krizis öçen tübändäge faktlarnı sanıylar: AQŞ Federal Ekonomika Departmentınıñ zinslarnı kütärü buyınça qayber işarälär yasawı, dönyada nefte bäyäläreneñ kütärelüwe, çit il bankalarınıñ Törkiäneñ ekonomik barışı turında negativraq belderülär yasawları häm çit il investorlarınıñ Törkiädäge aksiälären satıp, anı dolar, euro kebek totrıqlı valyuta belän almaştıruları, kürşe Ğıyraqta tınıçlıq urnaşmawı, İranğa qarata sanksilälär buldıru mäsäläseneñ köntärtibenä menüwe - bolar hämmäse tışqı yoğıntılar dip bäyälänä ala.
Säyäsi platformada waqıtınnan elek saylawlar, 2008 yılda saylanırğa tieşle Prezident turında xäzerdän ük bäxeslärneñ başlawı, soñğı ayda inflatsiä sannarınıñ yuğarı çığuwı, Törkiäneñ eksportı belän importı arasındağı qayçınıñ ifrat däräcädä açıluwı, yäğni çit il burçınıñ ifrat däräcädä üsüe, ildä teror, radikal islamçılıq kebek qurqınıçlarnıñ betmäve, AB taläp itkän reformalarnıñ waqıtında citkezelä almawı, finans ministerlegeneñ salımnar turında qatı çığışlar belän tik törek watandaşların ğına tügel, ä çit il invastorlarınıñ da başın äyländerüwe il eçendäge yoğıntılar buldılar. Qısqası irekle bazarda dulqınlanular däwam itäçäk buluğa oxşıy.
Çınnan da bankalar toraq-yort öçen birelgän şäxsi kreditlardan taläp itelgän paylarnı şunduq kütärdelär. Aylıq zins 1,07 %-tan 1,20 %-qa kütärelde. Dimäk ber toraq satıp alu öçen bankadan kredit alğan bulsağız, kiçägä xätle yılına 12.84 % zins tülägändä, bugen şuluq miqdarda kredit öçen 14.4 % zins tülärgä tiyeş bulıp çığasız.
Dävaluvatsiä tabiği gaz bäyälärendä dä üz täsiren kürsätte. Benzin bäyäläre isä aftomatik räweştä dönyadağı bäyälär artqan sayın arta ide. Ä xäzer törek lirasınıñ kimmäte töşkäç bu da benzin bäyäläreneñ tağın da artuwına säbäpçe bulaçaq. Ekonomik platformada tağın monnan başqa nindi üzgäreşlär bulaçağın kiläse atnalarda kürerbez.
Äxtäm İbrahim, İstanbul