Aleksandr Sergeeviç Sergeev Sember ölkäsendä tanılğan şäxes. Xärbi uçilişçe uqıtuçısı häm cämäğät eşleklese cepşeklek yılları başında oyışqan “Byurokratiägä qarşı üzäk” (Antibyurokratiçeskiy sentr – “ABS”) digän xäräkätneñ citäkçelärennän berse. Tatar milli xäräkäte belän dä tığız elemtädä buldı. Mäsälän, İdelaryağı rayonında tözeläçäk mäçet öçen cir yaulawda da anıñ tırışlığı zur ähämiätkä iä buldı.
Aleksandr Sergeev äle dä tatar cämäğätçelege belän xezmättäşlektä. “Bolğar yañarışı” oyışması räise Şäwkät Bogdanov belän yaqın duslar da äle. Näq şul duslıq arqasında ul üze öçen böyek açış yasağan da: Qol Ğali icatı belän tanışqan. Aleksandr Sergeev äytüençä, Şäwkät äñgämälärdä yış qına Qol Ğäli isemen qullanğan. Bu şäxes belän qızıqsınıp kitep, ul anıñ berär äsären kiterüne sorağan. Şäwkät aña Qol Ğälineñ tuuına 800 yıl tulu uñayınnan 1983-yılda Qazanda çıqqan akademik basma birgän. Sergeev fikerençä, bu äsär Şota Rustavelineñ “Yulbarıs tiresendäge batır” digän poemasınnan yäki ğomummäğlüm “İğor polkı turında süz”dän hiç tä qalışmıy. Şunısı ğäcäp, di Aleksandr Sergeeviç, bu ike poemanı belmägän uqımışlı keşe bulmağan kebek, tatardan başqa millätlär arasında Qol Ğäli poemasın belüçe dä yuq. Tatarlar arasında da anıñ turında belüçelär siräk. Xätta yuğarı belemlelärdä arasında da. Bu isä ğomum uqu kitaplarında, mäktäp programmalarında aña bötenläy iğtibar birelmäw näticäse.
Bu urında, äñgämädän çitkäräk taypılıp, älege mifik Boyan turında da tuqtalıp ütü kiräkter. Musin-Puşkin familiäle boyar (bay ir) urıs tarixın tiränäytü, borınğılatu maqsatınnan, Taman' yarımutarında “T'mutorokan'” taşı tabıluı turında bäyän itä. Taştağı yazmağa ışansañ, çınlap ta biredä borınğı urıs kenäzlege bulğanı açıqlana. Monıñ belän qızıqsınğan Mäğrip ğalimnärenä “T'mutorokan' taşı”nıñ yalğan (poddelqa) ikänen açıqlaw qıyın bulmıy inde. Läkin Musin–Puşkin yuğalıp qalmıy. Taşlar yanmıy – yazmanıñ ]çınlığın tikşerep bula. Ä menä käğäz yana. Ul şulay itep käğäzdä yazılğan “İgor polkı turında süz” “taba”. Anıñ küçermäsen Äbi patşağa büläk itep cibärälär, ä töp nösxäse yanğın waqıtında häläk bula. Häm anıñ çınmı-yalğanmı ikänen tikşerü mömkinlege dä “yana”.
Aleksandr Sergeeviçqa bu turıda söyläp, anıñ käyefen qıru zararlı ğına bulır ide: ışansın ışanğanına... Ä menä Koperniklarğa qädär berniçä ğasır elek – 1340-nçı yıllarda uq, törki xalıqlar öçen Cirneñ Qoyaş tiräsendä äylänüe ğomum mäğlüm bulğanın äytergä cör'ät ittek. Döres, Säyfi Sarainıñ “Söhäl wä Göldersen” dastanınnan
“Söhälne kürde wä äylände pär dik
Könäş gärdendä yörgän misle yir tik”, digän özekneñ tärcemäsenä bik ük ışanıp betmäsä dä, Aleksandr Sergeeviç bu tema belän qızıqsınaçağın belderde.
Qol Ğäligä qaytsaq, Aleksandr Sergeeviçkä anıñ
“Barça dinnärdäge izge şäxeslärneñ
Barçasınnan da täñre razıy bulsın imdi”, -
digän süzläre zur tä'sir yasağan. Monnan 820 yıl elek bügen dä bik aktual' bulğan tolerantlıq mäsäläsen ul şulay ğadi häm tabiği küreneş, dip sanağan. Häm Sergeev fikerençä, borınğı Bolğar qalası bulğan Semberdä bu şäxes häykäle bulırğa tieş.
Tatar cämäğätçelege küptän inde bu xıyalnı tormışqa aşıru çaraların kürä. Qol Ğälineñ tuuına 820 yıl tulu aldınnan, 2000-yılda uq bu mäs'älä kütärelgän ide. Şähär Duması monıñ öçen şähärdä urın tabarğa da wäğdä itkän ide. Bulmadı. Soñraq, yazmış yılmayğanday kebek, Avtozavod (UAZ) qarşındağı mäydançıqta çasovnya tözü öçen cir qazu eşläre başlanğaç, milli xäräkät aktivistı Varis Ravilov anda borınğı bolğar qäberlegenä tap buldı. Yeparxiä çasovnya salu niätennän kire qaytqaç, näq şunda Qol Ğäli häykäle bula alır ide dä… Monıñ belän şähär citäkçelege dä rizalaştı, läkin cir UAZ xucası Aleksey Mordaşov qulına küçep ölgergän ide inde. “Severstal'” xucası yıraq, ä anıñ cirle yarannarı bu ixtiacnı añlarğa teläk kürsätmilär…
Aleksandr Sergeev, şulay da, häykäl bulaçağına ışana. Monıñ öçen, anıñ fikerençä, Mintimer Şäymiev yärdäm itä ala. Anıñ yuğarı abruylı süzenä cirle xakimiät qarşı kilä almas ide, di ul. Annan soñ Semberdä çuaş mäğrifätçese İl'ya Yakovlev häykäle açu turındağı qarar da moña etärgeç birergä tieş, di Aleksandr Sergeev. Çabaqsar merı Yermolaevtan ürnäk alıp, Qazan da monumentınmı, byustınmı yasap birä alır ide.
Häm bu urıs keşese üze dä yärdämgä äzer. Minem, di ul, abruylı tanışlarım küp, alar arasında da teläktäşlek tabıp bulır. Şähär merı Sergey Yermakov belän dä mönäsäbätlär yaxşı, di. Häm üze dä cirle matbuğatta, şulay uq Mäskäw mäğlümat çaralarında bu mäs’äläne kütärmäkçe.
Qol Ğäli häykäleneñ ähämiäten assızıqlap, ul yähüd cämäğätçelegennän ürnäk alırğa kiräk, di. Alar, mäsälän, yäş buınnı yähüd xalqınıñ 3300 yıllıq tarixı nigezendä tärbiälilär. Häm alarnıñ böyek şäxesläre belän yäş buınnı tanıştıruları üz milläte belän ğorurlıq xise häm berdämlekkä omtılış tärbiäli. Ä bit uylap qarasañ, Qol Ğäli Mäğriptä renessans çorı ähellärennän ber dä kim tügel. Leonardo da Vinçi, Mikel' Andjelo, Servantes, Şekspirlarnı belmägän keşe yuq. Alar kebek ük böyek şäxes Qol Ğäli turında, nigäder, mäktäp uqu kitaplarında da süz yuq.
Ä häykäl cirle tatarlarda ğorurlıq xise uyatır ide häm başqa xalıqlar wäkilläre tarafınnan da tatarğa qarata ixtiram köçäyer ide, dide urıs cämäğät eşleklese Aleksandr Sergeev.
Ayrat İbrahim, Sember