Avtonomiäneñ iyül 26га bilgelängän qorıltayı aldınnan yaña räis saylaw turında süz çıqqan ide. Bügenge räis Roza xanım Äxmätcanova iñ yuğarı abrulı millättäşebez Xänäfi Ramazanovqa täqdim yasap qarağan. Läkin ul rizalıq birmägän. Anı añlap ta buladır. Uzğan qorıltay aldınnan anı “Tuğan tel” oyışması qodalap qarağan ide inde. Rizalıq ta buldı. Läkin rayonnar delegatları “Barı tik Kurçakovnı ğına saylarğa” digän qatğıy kürsätmä belän kilgännär bulıp çıqtı. Ä ul waqıttağı ölkä başlığı Şamanov, qorıltayda çığış yasadı da, äle saylanmağan Kurçakovnı irtägä üzenä çaqırıp, problemalarnı çişärgä wäğdä birde dä kitte. Şunnan soñ Ramazanov üz kandidaturasın kire aldı.
Şamanovnıñ Ramazanovnı yaratmawı ğomummäğlüm ide inde. Çönki ul Şamanovnıñ gubernator bulıp saylanuına qarşı torğan keşe bit. Wäli ulı Xanäfi Ramazanov belän äñgämä dä şul qarşılıq säbäplären açıqlawdan başlandı.
Şamanovnı yaxşı belgän Troşevnıñ ber yazması belän tanışqan ikän ul: “Şamanov gubernatorlıqqa äzer tügel, ul armiäne sattı, saylawçıların da satar”, digän süzlärne uqığan. Häm, Ramazanov fikerençä, yawızlıq Şamanovnıñ üzendä tügel – ul çaqırıp kitergän yärdämçelärendä. Elevatornı, annan soñ şikär zavodın çit-yat qullarğa tartıp aluda näq şularnıñ berse - Piorunskiy pöp rol'ne uynağan. Millird rubl'lek zavodnı 2 meñgä “satıp alğannar.” Xäzer ul zavod aksiäläreneñ kontrol' paketı Angliädä – bezneñ xoquq saqlauçı orğannarnıñ qulı citmäslek urında. Yılına 30 million rubl' salım tülägän zavod xäzer nibarı 8 – 9 million ğına tüli. Änä kürşe Bua şikär zavodı 2005-yılda 38 million tülägän. Östäwenä 2,5 million Xäyriä fondına birgän.
Şundıy şartlarda da niçek itep rayon artqa tägärämäde, niçek ezärleklärgä tüzä aldıñ? – digän sorawğa Xanäfi äfände cawabı ğibrätle:
“Min dini keşe, Xaq Täğälägä tayandım, Qor'ängä tayandım. Boqara süräseneñ soñğı öç ayäten yatladım, şularnı härdaim uqıp, Allahıdan yärdäm soradım, doşman kyaferlärdän östen quyuın ütendem. Häm Ul mine östen quydı, ber çäçem dä töşmäde, alarnıñ barlfıq miña qarşı oyıştırılğan çaralar telägän nät'icälär birmäde. 200 märtäbä tikşerülär oyıştırdılar, 200 märtäbä Şamanov mine törmägä utırtırğa tırıştı. Könenä öçär-dürtär tikşerülär bulğaladı. Eşlärgä irek birmäskä dä tırıştılar. Eşlädek, çigenmädek, Allağa şöker”, - dide äñgämädäş.
- Gubernator bulıp Morozov kilgäç, sineñ xällär yaxşırdı, ul sine rayon başlığı itep bilgeläyäçägen dä beldergän ide. Ä sin xalıq tarafınnan saylandıñ. Mondıy mäşäqätlär nigä kiräk buldı soñ?
- Min monda 30 yıldan artıq yäşim. İnstituttan soñ törle wazifalar başqardım. 16 yıl inde rayonnıñ iñ zur citäkçese. Mine belälär, miña ışanalar, min dä alarğa ışanam. Rayon xalqınıñ 60 protsentın çuaşlar täşkil itä. Çuaşlar – matur xalıq, eşçän xalıq, tärtiple xalıq. Min alarnı yaratam, alar da mine yarata. 15 protsent çaması – tatarlar. Alar yäşägän ike awıl xucalıqları da aldınğılar rätendä. Urıslar belän yaxşı mönäsäbättä buldıq. Qısqası, xalıqnıñ 75 protsentı rayon başlığı urınında mine qulay kürde. Döres, minnän başqa da ike kandidat qatnaştı. Çuaş yegeteneñ saylaw aldındağı töp şiğare “YÄ – sın çuwaşsqoğo rayona” ide. Läkin anı tuğan awılında da xup kürmädelär: aña – 20, miña 70 protsent tawış birdelär. Xätta tuğannarı da mine yaqlap tawış birdelär. Ä urıs keşese “küpmillätle rayonda urıs keşese citäkçe bulırğa tieş”, digän şiğar belän çıqtı. Läkin eşe genä barıp çıqmadı, nibarı 10 protsent çaması tawış auladı. Min isä millätlärne ayırmıym, ä eşemneñ näticäse xalıqnıñ küz aldında. Ber genä kvadrat metr cir dä buş yatmıy, rayondağı 22 xucalıqnıñ 16сы ayaqlarında nıq basıp toralar. Rayon ölkä buyınça iñ şäplärdä sanala. Xalıq monı kürä bit. Annan soñ xucalıqlar citäkçelärenä dä räxmät. İñ möhime aqça da tügel, texnika da tügel, iñ möhime – KEŞE. Ä KEŞE bulğan citäkçe aqçasın da, texnikasın da taba ul. Mäsälän. Nail Gayniev citäklägän “Volğa” xucalığı ölkä buyınça da iñ aldınğılardan sanala. İldus Xämzin dä annan qalışmasqa tırışa. Çuaşlardan da bik uñğan yegetlär baytaq: İl'ya Yatmanov, Niqolay Xaybuşev, mäsälän. Döres, berse, Yaruskin digäne, Şamanovnıñ saylaw aldı kampaniäsenä, awılnı talap, millionnan artıq aqça birde. Näticäse şul: awıl bölgenlektä, üze törmädä.
- Yarıy, monısı añlaşıla. Menä sin xätta Şamanov waqıtında avtonomiä räise wazifalarına öndäwgä uñay cawap birgän ideñ. Ä bıyıl, nigäder, rizalaşmağansıñ. Monı niçek añlarğa?
Ul waqıtta ta barmıym, digän idem dä, Şamanovnıñ qanın qızdırıp alırğa kiräk ide. Ul miña qarata doşmanlıq qılğanğa kürä, bik tä şürläde, buğay. Xäzer isä Morozovnıñ avtonomiägä mönäsäbäte yaxşı kürenä. Häm bügenge citäkçelek tä elekesennän küp närsä belän uñay yaqqa ayırılıp tora. Ä min isä, pensiägä çıqqaç, yäğni ber 10 yıldan bu eşkä totına alır idem.
- Alaysa, 10 yıl “ğına” kötärgä qala. Ä menä bügen nişlärgä? Äytik, sin räis bulsañ, nindi üzgäreşlär kerter ideñ?
Avtonomiäneñ elekke räise dinne tanımıy ide, avtonomiäne “svetskiy oyışma” dip atap, dinnän ayıru säyäsäten alıp bardı. Minemçä, avtonomiädä dini seksiä bulırğa tieş. Çönki tatarnı barı tik dinebez İslam ğına saqlap qala ala. Bu bigräk tä dinebezne televizor aşa tuqtawsız pıçratu tırışlıqları şartlarında kiräk. Şöker, dinebezne pıçrata almaslar. Ul xaq din, paq din, ğädel din. Bezneñ xalıq arasında radikallar yuq. Andıylar tabılsa da, bez alarnı üzebez tärtipkä sala alırbız. FSB çıyularğa da, prokuraturağa da eş qaldırmıyça…
Ayrat İbrahim