1991 yıldağı avgust fetnäsenä 15 yıl tulğan könnärdä qırımnıñ kön'yaq şähärläre buyınça säfär itü bik tä ğibrätle. Çönki GKÇP kütärgän tayaqnıñ ber başı Mäskäwdäge aq yortqa terälgän bulsa, ikençe başı Qırımdağı Foros dip atalğan yal yortına törtelgän. Şul qädär zur il başlığın zatlı sarayğa bikläp, xakimiät dilbegäsen öç köngä genä bulsa da qulğa töşerüne xäterlätep tora bu Foros digän süz.
Sovet zamanında Gorbaçev yazlığı tözelgängä qädär bu awılnı bik azlar belgän. Barı tik yaqındağı Maksim Ğor'ki yazlığı buyınça ğına. Ä inde SSSR prezidentı, general' sekretar' yal itü öçen binalar salınğaç häm dä 1991 yılda öç kön buyı biklänep yatqaç, KPSS annarı Sovet ile taralğaç Foros böten dönya öçen ataqlı urınğa äylände. Xäzer inde Forosta yal yortları işäygän, eş urınnarı artqan. Diñgez buyındağı taw-taş arasındağı ğadi cir kisägendäge Foros xäzer şähärçek dip sanala häm anda fatirğa kerü bäyäläre Yalta urtasındağı bäyälärgä tigezläşkän. Xälbüki, bu şähärdän yıraq tügel Gorbaçev yortı häm ul citäklägän il yuqqa çıqsa da, üz däräcäsen yuğaltsa da Foros Foros inde ul.
Bu könnärdä min Sevastopol' belän Yalta arasındağı şähär – awıllarnı berniçä tapqır üttem. Ämma Gorbaçev yortı urnaşqan sarıç borılışına kerep bulmadı. Militsiä maşinası tora. Kerü ğomumän tıyıla. Şunısı bilgele, Qırımnıñ xucaları Ukraina başlıqları Gorbaçev yazlığında tuqtalmıy, kürşedäge başqa yortlarda yal itä. Xätta Ukrainanıñ elekkege Prezidentı Kuçma da Gorbaçev tüşägendä yoqlarğa telämi. Kürşe mäydandağı başqa yortlarğa kilä. Barı tik Gorbaçev yortınıñ Urraina räsmi milke buluı ğına nığıtılğan häm monda ilgä kilgän zur qunaqlar gına urnaştırıla. Berär waqıt monda GKÇP muzeye bulırmı, yuqmı berkem belmi. Minem kebek kerep qararğa teläwçelär küp bulsa da, alarğa cawap birü, süz quşu urınsız toyıla. Asılınıp ülüçe yortında bawnı iskä alırğa yaramağan kebek Qırımda Foros tiräsendä süz quyırtu kileşmi dilär. Xäyer 15 yıl elek bulğan waqiğanıñ däwamı Sarıçta Forosta ğına, ä Sevastopol'da, Aluştada, Feodosiädä açıq kürenä. Danlı diñgezçelär şähäre Sevastopol' anıñ bik ük yaxşı cıyıştırılmağan uramnarı xäzer inde bötenläy başqaça. Uramnarda soraştırğan keşelärneñ küzläre moñsu, ömetsez. Diñgezçelärneñ ap-aq kiemnäre, altın pogonnarı yaltırağan çorlar betkän. Ägärdä Rusiä Qara diñgez xärbi flotın monnan çığarsa Sevastopol'dä tormış tuqtalaçaq, dilär. Yalta şähärendäge ataqlı diñgez yarı mäydanında meñlägän distälägän keşelär qullarına maymıllar häm yabalaqlar kütärep yörilär. Turistlar menä şuşı canwarlar belän fotoğa töşü öçen 10 grivna, yäğni 2-3 dollar tülärgä tieş. Bazar iqtisadınıñ sulışı härqayda sizelep tora. Xäzergä turizm yal itü industriäse şäbäymäsä dä monı 90 yıllar başı belän çağıştırıp bulmıy. Elek Zori Rossii dip atalğan sanatoriy xäzer Zori Ukrainı dip atala. Sevastopol'dan Yaltağa alıp barğan avtobus yörtüçedän maxsus soraştım. GKÇP fetnäse sezne quandırdımı, ällä borçıdımı. Yuq dide ul. Zur butalçıq qına kilep çıqtı annan. Ul şofer Qırımdağı tormışnıñ Törkmänstandağı, Tön'yaq Koreyädäğe kebek buluın hiç kenä dä telämi. Ni disäñ dä yäşäsen yäşägän, aşıysıñ aşağan. Sovet sistemasınıñ ğömere betkäne bolay da añlaşılğan. Ä sin şul könne 19-20 avgustta qayda buldıñ, Gorbaçevqa bulışırğa teläp Forosqa kilergä tırışmadıñmı dip soradım. Forosnı Gorbaçev yazlığı urnaşqan cirendä ike yağına da qızıl pogonlı soldatlar tözelgän ide. Ber genä çikläw – tuqtalu tıyıla. Tiz genä ütep kit, yulıñda bul. Başqa çaralar, tıyular kürelmägän. Annarı tağın ber säbäp. Gorbaçevnı üz tiräsendäge partiä saq astına alğanda, qırım kibetläre şıp-şır buş bulğan. Kibet kiştälärendä barı tik diñgez käbestäse genä bulğaç, ilbaşın qotqaram dip kem qızıl pogonnıylarğa taşlansın. Qızıl pogonnar ciñsä näq elekkeçä qalır ide – öställärdä diñgez käbestäse, küz aldında “Pravda” gäzite, tälinkädä – qızıl suğan. Şämäxä qızıl töstäge Qırım suğanın 'beläsezme. Ul üze açı tügel, anı ipisez dä aşap bula. Ämma şuşı qızıl suğannı ğına aşap yäşäp bulmıy. İt, may, balıq kiräk. Hiç'yuğı - bäräñge. 1991 yılğı fetnäçeläre şunı iskä almağanğa kürä ciñelgänder dä. Qabığı qızıl, eçe susıl, ämma bu Qırım suğanı çın suğannı alıştıra almıy. Menä şuña kürä dä Mäskäw uramnarına tanklarnı çığarğan generallar xalıqqa üzlären añlata almağannar. Çönki il belän idärä itü öçen, mul tormış qıru öçen ber qızıl qabıqlı, ber qızıl pogonlı bulu ğına citmi. 15 yıl elek bulğan fetnä menä şunı açıqlağan da inde.
Rimzil Wäli, Qırım