Tatar, çuaş, muqşı uqıtuçıları ğomum plenar utırışta qatnaşmadılar – üzläre genä ayırım cıyıldılar. Läkin bu cıyılışnı da kiñäşmä dip ataw qıyın, çönki ul yubileylar uñayınnan täbrik-qotlawlardan ğına tordı, diärgä dä bula.
Uqıtuçılarnıñ belemen kamilläşterü institutınıñ çuaş tele metodistı Vera Arxipova, muqşı teleneke Antonina Fedorova, çuaş şağiräse häm kompozitorı Valentina Karavan-İgnatova yubileylarına bağışlanğan matur süzlär yañğıradı, alarğa büläklär tapşırıldı. Mäşhür çuqındıruçı İl'minskiynıñ tuğrılıqlı şäkerte, çuaş mäğrifätçese İwan Yakovlev muzeen danlaw, aña häykäl salu xästärläre turında täfsilläp söylädelär.
Annan soñ ğına “Etnokul'tura beleme üseşendäge uñışlarğa salmaq qına küçik”, - dide Mäğärif departamentınıñ milli tellär buyınça baş belgeçe çuaş qızı Fedos'ya Ulendeeva.
Küçtek şulay.
Milli proyektnı tormışqa aşıruda etnokul'turalı 5 mäktäp ciñüçe dip tabılğan: berse tatar telen fakul'tativta uqıtuçı, ikese – tatarlı-çuaşlı fakul'tativlar alıp baruçı, tağın berse çuaş telen fän itep uqıtuçı, soñğısı – muqşılar uqığan mäktäp.
Ölkädä törle fännär buyınça 94 uqıtuçı ciñüçe dip tabılğan, alarnıñ ikese – milli tellär buyınça: 1-nçe urında çuaş qızı Nadejda Sayğuşewa, 2-nçe urında – muqşı yegete Aleksandr Burlakov. Soñğısı üzenä birelgän 100 meñ rubl'ne mäktäpne cihazlaw öçen qullanaçağın belderde. Tatarlardan isä – ciñüçelär yuq.
İñ yaxşı mäktäplär arasında da, nigezdä, çuaş mäktäpläre. 1-urında Çınlı rayonı Tübän Timerçän awılı mäktäbe. İñ ğäcäbe şul: tatarlar uqmaşıp yäşägän İske Qulatqı rayonınıñ ike awılında ğına çuaşlar da yäşi. Häm näq şul Zıyrkley (Zirekle) häm Bäxti awılları mäktäpläre – iñ yaxşılar rätendä.
Mondıy xällärgä ğacäplängän “Tuğan tel” oyışması aktivistları Fedos'ya Ulendeevağa birelgän soraw menä niçek quyılğan ide. Çuaş milli xäräkäten başlap cibärgän märxüm İwan Kiryuşkin da, ğalim Veniamin Afanas'yev ta: “Sez tatarlar bezgä dä yul yarasız, ä bez sezneñ arttan barırğa tırışabız”, di idelär. Bügenge cıyılışta tatarnıñ küpkä artta qalğanı sizelä. Monıñ säbäbe närsädä: Sezneñ eşçänlegegez näticäseme, ällä tatar cämäğätçelegeneñ sülpänlänüeme?
Cawap mıñğırdaw kebek kenä kilep çıqtı. Anı tıñlap utırğan tatar tele uqıtuçıları barı tik tänäfestä genä mondıy tübänsetügä borçılu belderdelär. Berse uqıtuçılarnıñ da ğäyebe bar, dide: ücätlek häm üzebezne ixtiram itterä belmäw, dide ul.
Yuğisä, Fedos'ya Timofeevna urınında elek 30 yıldan artıq eşlägän Miherbanu Xösnullina, kiresençä, çuaş-muqşılarnı kütärergä tırışa ide, ä tatar awılları mäktäplärendä uqıtuçılarğa ana telendä aralaşu da gönah sanala ide, dilär elekke uqıtuçılar. Bu xanım “iketellelek” bayrağı astında bik tä uñışlı eşläp, urıslaştıru säyäsäten tormışqa aşırğaç, anıñ üzeneñ dä, iketellelek digän terminnıñ da kiräge qalmadı. Fedos'ya xanım isä qıyuraq. Zamanası da ikençe, çuaş-muqşılarğa qaraş ta başqaçaraqtır: tatar tele uqıtuçıları fikerençä, waqıtında çuqınıp ölgergännär bit alar. Anıñ östäwenä, “üz irekläre belän urısqa quşılu” digännäre dä bar.
Tatar avtonomiäse räiseneñ urınbasarı Rifqat Äxmädullov berdäm utırışta da, ayırım söyläşüdä dä ber ğibrätle küzätüenä iğtibar yünältte. Fedos'ya Ulendeeva belän bergä 21-mäktäptä ana tele buyınça bulmasa da, tatar ğöref-ğadätlärenä bağışlanğan fakul'tativ oyıştıruğa rizalıq alğannar ikän. Cawap itep İdelbuyı xalıqları tarixı buyınça fakul'tativ oyıştırğannar. Berençe däresneñ teması anı aptıratqan: “Tatar-mongol zolımı” turında ikän bu däres. “Şulmı inde tatar-ğoref ğädätläre. – dip aptırıy Rifqat Äxmädullov.
Tänäfestän soñ tatar tele uqıtuçılarınıñ ayırım cıyılışında da bu mäs'älä çittä qalmadı. Läkin töp süz – niçek itep şundıy zamanalarda da ana telen saqlap qalu çaraları turında bardı. İñ uñğan fidaqär uqıtuçılarıbıznıñ berse – Çardaqlı rayonı Yenğanay awılı mäktäbe uqıtuçısı Älfiä Alimovanıñ çığışı ayıruça tä'sirle buldı. Anıñ täcribäse, çınlap ta, ürnäk alırlıq. Run yazmasın häm ğäräp imlasın öyrätergä dä cayın häm waqıtın tabu. Balalarnı häm ata-analarnı ana teleneñ möhimlegenä inandıru, aña mäxäbbät tärbiäläw. Uquçıların ölkä üzägendä bulğan här teatr tamaşasına yörtü. Därestä psixologik komfort tudıru çaraları. Uquğa säläte tübän bulğan, başqa däreslärdä kimsetelgän malaynıñ ruxın kütärü ısulları. Tatar balası buluğa ğorurlıq xisläre tärbiäläw öçen teläsä nindi mömkinleklärne qullanu. Ber genä misal. Qazanğa ekskursiägä barğan balalarnı Bötendönya tatar kongressı buşlay aşatqan ikän. Balalar sorıy, di: “Apa, nigä alar bezdän aqça almıyça, buşlay aşattılar?”. Tatar balası bulıp üskän öçen sezne şulay ixtiram itälär, digän uqıtuçı. Balalar üz tä'sirläre belän äti-äniläre belän dä büleşkännär. Äti-änilärneñ şundıy uq sorawına Älfiä xanım alarğa ana telen belgännäre öçen büläk, dip cawap birgän.
Häm anıñ eş täcribäsendä mondıy “waq-töyaq”, ämma ifrat ta möhim alımnar bixisap.
Älfiä xanım üzebezneñ avtonomiä eşçänlegendä dä şundıy uq tırışlıq kürsätülären teli. Ämma älegä bu sizelmi. Äytik, Çarldaqlı rayonı avtonomiäseneñ iñ zur häm berdän-ber diärlek eşe – Sabantuylar. Uqu bülmäsenä yärdäm sorağan, ämma cawapsız. Ä menä “Tuğan tel” oyışması aktivistı Roza xanım Matrosova ay yarım kön sayın, eşkä yörgändäy, yıraq aranı yaqın itep, Älfiä xanım belän kabinet cihazlarğa yörgän. Älfiä xanım fikerençä, yıl buyı balalarnı milli ruxta tärbiäläw kiräk, häm barı tik şunıñ şatlığı sıyfatında ğına sabantuylar uzdırırğa bula. Şulay uq anı avtonomiäneñ ölkä qorıltayında ber genä ana tele uqıtuçısına da süz birelmäwenä tirän borçıluın belderde. Aña quşılıp, Çınlı rayonı Käşä mäktäbe uqıtuçısı Roza İl'yasova: “Ana tele uqıtuçılarına iğtibarı bulmağan avtonomiäneñ üze ük nigä kiräk soñ?”, dip, qorıltayda ana tele uqıtuçılarına tieşle ixtiram bulmawına ğäcäplänü belderde. Bälki, Avtonomiäneñ yaña citäkçelege ikençeräk mönäsäbättä bulır, didelär alar.
Ayrat İbrahim, Sember