“Tuğan tel” oyışması uzğan ğasırnıñ 90-yıllarında uq milli ğorurlığıbız bulğan Qol Ğali häykäle açu artınnan yöri başlağan ide. Anıñ 820 yıllıq yubileyında – 2003-yılda uq qalqırğa tieş ide ul. Şähär Duması maxsus qarar da qabul itte. Läkin mariä urın tapmadı.
Avtozavod qarşındağı mäydançıqta Çasovnya tözi başlağaç, milli xäräkät aktivistı Varis Ravilov şuşı urında borınğı bolğar qayberlege bulğanın açıqladı. Şunıñ arqasında Çasovnya tözüdän baş tarttılar. Şul urında Qol Ğali häykäle bik tä urınlı bulır ide, mariä dä riza, läkin cir anıqı tügel inde – Avtozavod xucası Mordaşovnäqä. Ä ul – yıra-aq. Nekrasov äytmeşli, “do Boğa wısoqo, do sarı daleqo”.
Şulay da borınğı bolğar qalası Semberdä borınğı bolğar şağire Qol Ğali häykälen buldıruğa anıñ warislarında tağın da ömet tudı. Cirle xakimiät mäğlüm missioner İl'minskiynıñ tuğrılıqlı şäkerte, çuaş mäğrifätçese İwan Yakovlev häm mordva xalqınıñ ğorurlığı rässam-skul'ptor Stepan Erzya häykälläre açu turında qarar qabul itte. Urınnarı da bilgelände: Yakovlevnäqä – anıñ isemendäge muzey yanında, Erzyanıqı – Yaña şähärneñ Lenin komsomolı häm Novosondetskaya uramnarı çatında. Dimäk, san buyınça çuaş-muqşılardan küpkä artığraq bulğan tatarnıñ da üz ğorurlığın nığıtırlıq häykäle bulırğa tieş, çönki “bez dä Xaqnıñ bändäse”, di “Bolğar yañarışı” oyışması räise Şäwkät Bogdanov. Bu yulı älege oyışma ikençeräk ısul qullanırğa bulğan. “Tuğan tel” häm “Bolğar yañarışı” oyışmalarınıñ ğözerläre mariägä ällä ni tä'sir itmägängä, alar isemennän tügel – ölkäneñ yuğarı abruylı şäxesläre isemennän. Ölkä häm şähär başlıqlarına, parlamentlarına 26 keşe qul quyğan möräcäğätlär tapşırıldı. Qul quyuçılar arasında professorlar Soltan Väliev, Azat Kurçakov, Çınlı rayonı başlığı Xanäfi Ramazanov, tanılğan cämäğät eşleklese Aleksandr Sergeev, avtonomiä citäkçelege, kürenekle eşquarlar, din ähelläre...
Şäwkät Bogdanov äytüençä, bu yulı näticä bulır kebek. Ömet Çabaqsar häm Saranski ürnäge belän dä nığıtıla ala. Yakovlev häm Erzä häykälen buldıru başlanğıçı belän näq alar çıqqannar ikän. Häm häykälne yasaw, kiterep urnaştıru xästärlären dä alar üz öslärenä alğannar.
Şunnan çığıp, cirle xakimiätkä yünältelgän möräcäğätneñ nösxälären Qazanğa, İlbaşı Mintimer Şäymiev häm başqala merı İlsur Metşin isemenä dä cibärergä buldılar. Çönki cirle tatar cämäğätçelegeneñ genä bu mäsäläneñ oçına çığa aluına ışanıç az.
Yuğisä, Rusiä öçen suğışlarda batırlıq kürsätkän şäxeslär häykälläre açu qıyın tügel, anısı. Bıltır Dan ordenınıñ tulı kavalerı Bildanov, bıyıl Däwli Kıyämov häykälläre tuğan awıllarında änä bernindi qarşılıqsız açıldılar da quydılar. Äle genä Mäläkäs rayonı Atnağol awılı xalqı Sotsial'-mädäni üzäk binası qarşında Tınıç zamana armiäsendä häläk bulğan yaqtaşlar häykäle açu tantanasına cıyıldı. Anda rayon başlığı, “Xärbi tuğanlıq” oyışması wäkilläre, Äfganstan, Çeçenstan suğışlarında qatnaşqan ir-yegetlär, şulay uq diñgezçelär qatnaştılar.
Keçkenä ber awıl Äfgan, Çeçen suğışlarına ğına 4 qorban birgän: İldar Ataullov, İldus Şämsetdinov, Almaz Äxsänev, Zöfär Safiullin mäğnäse añlaşılıp betmägän suğışlarda başların salğannar. Ä menä kapitan-leytenant Räşit Aräpev atomlı su astı köymäse “Kurski” faciğäseneñ zararınnan tirä-yaq möxitne qotqaru öçen üz ğömeren birgän. Tantanada qatnaşqan 1-nçe ranglı kapitan Anatoliy Zatsepin äytüençä, Räşit Aräpewneñ, üz ğömere baräbärenä atom reaktorın tuqtatuğa ireşüe Çernobıyl' faciğäsennän dä qurqınıçraq katastrofadan qotqarıp qalğan.
Diñgezçelär mäktäpkä “Kursk” köymäseneñ fotoräsemen häm pilotkalar büläk itte. Tik yöräklärdä töyerlär tudırırday küñelsez fikerlärgä dä säbäplär yuq tügel: nigä soñ şundıy batırlıq öçen dä Räşit Aräpov, ülgännän soñ bulsa da, Qaharman isemenä layıq bulmağan. Yuğisä, mondıy isemne uñğa-sulğa qızğanmıyça taratqan zamana bit. Elekke Ul'yan gubernatorı Şamanov, mäsälän, altın yoldızsız keşe arasına çıqmıy da ide. Anıñ bu yoldızğa layıq buluı säbäpläre küplärne ğäcäpländersä dä.
Häykäl yağınnan da kiräkmägän sorawlar tua. Aräpov häykäle anıñ tuğan awılı keçkenä Atnağol mäktäbendä quyıldı. FSB podpolkovniğı Dmitriy Razumovskiy häykäle, anıñ tuğannarı ğözere buyınça, ölkä üzägendä xalıqnıñ iñ yaratqan yal itü parkı Yaña Venetsta quyılaçaq. Bıltır 1-sentäberdä ul uqığan mäktäptä Xäter taqtası elengän ide. Bıyıl şul uq könne bulaçaq häykäl urınına taş quyıldı. Kem soñ ul häm mondıy oluğ bäyägä layıq bulırlıq närsälär qılğan?
Beslan mäktäben şturmlağan törkemneñ citäklägän ikän ul. Şturm waqıtında qatı yaralanıp häläk bulğan häm şunıñ öçen Rusiä qaharmanı isemen birgännär. Geroy iseme jäl tügel, anısı, şul şturm waqıtında häläk bulğan gönahsız balalar qızğanıç. Häm alarnıñ äti-äniläre...
“Kurski” köymäse şartlawınnan, yäğni tabiğät katastrofasınnan qotqarğan Räşit Aräpovnıñ Qaharman isemenä layıq bulmawı da qızğanıç inde, yuğisä.
Ä Beslan faciğäsendä isä närsä öçen qaharman isemen birü genä tügel - başqa añlaşılmağan närsälär dä bixisap...
Ayrat İbrahim, Sember