İdel-aryağı rayonında Etnomädäni komponentlı tatar mäktäbe açıluğa tatar cämäğätçelege bik qänäğät. Biredäge mäktäplärdä ayırım tatar sıynıfların bıltır yapqannan soñ, bu yañalıq şul yuğaltularnı qaplar ğına tügel, yaña uñışlarğa yul açar, dilär milli xäräkät aktivistları.
Şähärneñ başqa 3 rayonında xällär niçek soñ?
Timer yul rayonında – elektän ük barı tik şuşı rayonğa kertelgän Plodovıy awılında ğına fakul'tativ eşläp kilde. Häm bu däwam itäçäk.
Lenin rayonında 28-mäktäptä eşläp kilgän ayırım tatar sıynıfları şul uq “optimizatsiä” digän säbäp arqasında betereldelär. İke törkem fakul'tativ qına eşli: nänilär häm ölkänräklär öçen ayırım.
Zöyә aryağı rayonınıñ 55-mäktäbe “İdel buyı xalıqlarınıñ etnomädäni komponentlı mäktäbe” statusına iä. Bu mäktäp uquçılarınıñ 54 protsentı - tatar balaları. Näq biredä 1988-yılda berençe fakul'tativ, 1989 ayırım tatar sıynıfı açılğan ide.
Yıl sayın ayırım tatar sıynıfları tuplanıp kilde. Tik menä “poduşevnoe finansirovanie” digän närsä mondıy caylanğan eşneñ tamırına balta çaptı. . Mäktäp direktorı Vera Mozjuxina bıltır 1-sıynıfqa kilgän 22 tatar balasın, töp-tögäl ike tigez törkemgä bülep, 11 – tatar, 7 – çuaş, 3- urıs balasınnan torğan ike sıynıf yasadı. Älegä biredä elek tuplanğan 4, 5, 7, 8, 9-nçı ayırım tatar sıynıfları ğına eşlären däwam itälär. Häm kiläçäk bu mäs'älädä qarañğı. Şuña da qaramastan, ana tele uqıtuçısı Gölüsä Kärimeva küñelle xäbär belän dä urtaqlaştı. Östälendä tezelep yatqan ana tele häm tatar ädäbiäte buyınça ör yaña uqu kitapları şatlandırğan anı. Qazannarğa räxmät uqıy. Yaña şähärdä açılaçaq mäktäp öçen kitaplar kilgän ikän. Ällä Qazannan uq 55-mäktäpkä atap cibärgännärme, ällä fikerdäşläre büleşkän genäme – anısı möhim tügel. Tik menä bu kitaplarnıñ şuşı mäktäptä faydalanu ğömere az bulır şul. Gölüsä xanım äytüençä, älege sıynıflar mäktäpne tämamlaw belän bu mäktäptä ana telen ayırım tatar sıynıflarında uqıtu da betäçäk.
Bıyıl isä ayırım sıynıf turında uylaw da mömkin tügel: 1 sıynıfqa barlığı 25 bala kilgän dä. Alarnıñ 15е – tatar, 7се – çuaş, 3е - başqa millätlär balaları. Häm bu sıynıfta da milli komponent turında süz yörtü yuq. Balalar sanınıñ kisken kimüe kürşe 85-nçe mäktäpkä kitülärennän ikän. Närsäse belän tarta soñ uquçılarnı bu mäktäp? Şuşı soraw belän mäktäp direktorı Mixail Seleznevqa barırğa turı kilde. Bu yaña mäktäp 12 yıl elek eşli başlağan. Anda zur sport bazası buldırılğan, başlanğıç sıynıflar öçen ayırım bina, Yuğarı uqu yortları belän kileşülär tözelgän, ber genä näwbät uqıylar – qısqası şartlar küpkä yaxşıraq. Monda uquçı Vırıpay yeget-qızları maqtap söylägängä, başqalar da omtıla başlağannar. Xäzer monda balalar sanı 55-mäktnekennän 3 märtäbä artıq. Tatar balaları 25 protsent täşkil itä.
Alarnıñ milli häm dini üzençäleklären iskä alasızmı soñ? - digän sorawğa, Mixail Yur'yewiç bäyrämnär könnärendä däreslärdä alar turında äñgämälär qorunı ğına äytä aldı. Ä çuaş-tatar tellärenä iğtibar itmäwne 55 – mäktäpkä konkurentsiä bulmasın digän maqsat belän añlattı. İmeş, bu - 55-mäktäp balalarınıñ tağın yartısın tartıp alır ide.
Bıyıl biredä 4 berençe sıynıf açılğan. 27 tatar balası uqırğa kergän. “Şularnı ayırım sıynıfqa tuplawnıñ nindi tiskäre yağın tabarğa bula?” - digän sorawğa da şul uq cawap: “Bez bu yaqtan 55-mäktäpkä konkurent bulırğa telämibez”.
“Mäktäp sisteması, nigäder, balanı tormışqa tügel – diplomlı bulırğa ğına äzerläwne üz burıçı itep quya. Tärbiä möhimräkter bit äle”, digän fiker belän mäktäp direktorı rizalaştı, häm bu “peregib” oçrıy, dide.
Urıs telendä apa-señel, abıy-enekäş, cizni-kiäw, ciñgi-kilen süzläre urınına barı tik brat, sestra, zyät, snoxa süzläre genä qullanıla: bay, quätle, böyek urıs telendä ölkänlekne ayırır süzlär yuq ta, çönki urıs mental'legenä bu kiräkmi dä. İçmasa, şunı istä totıp, tatar balaları öçen ayırım sıynıf açarğa kiräk ide, digängä Mixail Yur'yeviç: “Ata-analar tatar telen uqıtunı sorasalar, bez anı oyıştıra alır idek”,- dide.
”Ä menä yalğan tarix uqıtunı ata-analar sorıymı soñ? – digän soraw anı beraz yomşarta töşte. Läkin monda da cawap äzer: “Rossiä tarixın küp märtäbälär küçerep yazdılar, anısı döres. Läkin bez Mäskäw tözegän programma nigezendä, Mäskäw qararı buyınça birelgän sanda uqu säğätläre nigezendä eşlibez. Şulay eşlärgä tieşbez”, - dide.
Menä monısı ixlas küñeldän äytelgän süzlär inde. Çınlap ta, barısı da Mäskäw qulında: yalğan tarixı da, programmaları da, üzençälekle tärbiä ısulları da... Şulay uq, ilen taşlap kitep, çit illärdä yäşäwçe urıslarnıñ telen saqlap qaluğa totılğan ğomum byudjet aqçası da...
Ayrat İbrahim, Sember