Ex şul dilbegä... Härkem üz qulına berär oyışma, uram, awıl dilbegäsen töşerergä tırışuın beläsez. Bigräk tä aqçalı berär firma, bank, rayon, şähär, ölkä yäki respublika dilbegäsen eläkterü öçen nindi genä ğämällärgä barmıylar. Elegräk Rusiädä häm Sovetlar berlegendä berdänber partiä yäki anıñ üzäk komitetı, obkom, rayon isemennän telefon aşa kürsätmä niçek birelä, şul ğämälgä quyıla ide. Äle dä, Allağa şöker, andıy kürsätmä birüçe barmaq, berär vertikal' türä yäisä yaña berdänber firqä elekkeçä dilbegäne qulına çornamas dip ışanıp yäşäwçelär haman bar. Ä qayberäwlär şiklänä, ay-hay dilär. Balta yäki dilbegä kem qulında ikänen onıtırğa yaramıy. Säwdägärlärgä dä, sıyır sawuçılarğa da, şiğer yazuçılarğa da, cır icat itüçelärgä dä şul dilbegäle kürsätüçe barmaqnı härwaqıt istä totarğa turı kilä.
Mäsälän, ber xikmätle, döresräge äkämät xäl turında bu atnada mäğlüm buldı. Tatarstannan tön'yaqqa taba Komi respublikası urnaşqan. Şaqtıy salqın bu cirlärdä komilar, ruslar, tatarlar häm başqa xalıqlar yäşi. Şul Komi respublikanıñ başqalası Sıktıvkardağı opera häm balet teatrı böyek kompozitor Şostokoviçnıñ 100 yıllıq yubiley xörmätenä yaña opera quya. Ämma 25 sentäberdä operanıñ berençe quyılışı belän dönyanı şaqqatırabız dip torğanda, teatrda ni barı bäyräm konsertı ğına bulaçaq ikän. Başqa çığışlar arasında Şostokoviçnıñ “Balda” operasınnan özeklär kürsäteläçäk. Bu ni xäl bu? Şundıy suıq yaqlarda şaxterlar, urman kisüçelär räxätlänep ör-yaña opera spektakle qarıy dip torğanda, tağı xalıqnı kimsetü kilep çıqmıymı? Opera quyu öçen küpme aqça totıla, säxnä bizäleşe, tarixi kostyumnar äzerlänä. Şular barısı da yuqqa çığamı?
Eş närsädä soñ? Ä menä närsädä. Ul balda operası böyek rus şağire Puşkinnıñ “Pop häm anıñ xezmätçese balda turında” äkiäte buyınça quyılğan. Opera äzer bulğaç, anı qabul itkändä Sıyktıyvkar häm Vorkuta yeparxiäse särkätibe Filipp ataqay bik qänäğätsez qalğan. Pop yäğni pravoslau dine wäkilen uynawçı, ryassa dip atalğan ozın kiem kigän zat bu operada yämsez kürsätelgän. Puşkin närsä yazmas. Ä xalıq kürä nindi pop, nindi ruxi ostaz. Kileşmi bit inde. Ä ğadi xezmätkär Balda şundıy xörmätle din eşleklesennän kölsä, anıñ cilkäsenä tondırsa, ni eşkä yarıy? Şundıy opera bulamıni ağay-ene? Qısqası, 25 sentäbergä quyılası premyera urınına, konsertta bernindi pop ta kürsätelmäyäçäk. Çönki ul Puşkin tarafınnan uñay qaharman itep kürsätelmi. Sänğät, icat eşläre dilbegäse kemdä ikänlegen hiç añlap bulmıy. Sıktıvkar häm Vorkuta yeparxiäse wäkile opera eşlären belmäsä dä, ideologiäne, säyäsätne belä bulıp çığa. Häm anıñ kürsätmäse, xälitkeç. Mäskäw patriarxlatınıñ tışqı elemtälär bülege xezmätkäre Mixail Dudko bolay dip äytkän – yuq, bu senzura tügel, teatr direksiäse üze xäl itsen, bu bezneñ fikerebez genä. Ä bula şundıy fikerlär, alar färmannan häm qanunnan da qatıraq. Çirkäw fikere teatr öçen nindi ähämiätle ikänlegen tormış üze kürsätte.
Äytergä kiräk, 19 ğasırda da şuşı Puşkin äsärenä däğwälar bulğan ikän. 1840 yılda Jukovskiynıñ “Sını Oteçestva” jurnalında şuşı äkiätne basqanda pop urınına kupes “Quz'ma ostolob” digän ädämne kertkännär. Barı tik 1882 yılda ğına yañadan Puşkin äsären tözätmiçä basa başlağannar. Ä bolay pop urınına säwdägär obrazın qullanu naçar tügel. Kibetçelärne tänqitlärgä yarıy ul. Barı tik däwlät başlıqlarına tel tidermä. Bu mäs'älädä A.Puşkin şulay uq çista tügel. Mäktäp däreslegendäge “Klevetnikam Rossii” şiğıren uqıp qarasağız, şul waqıtta uq Puşkin çın ekstremist bulğan diäçäklär. Ägär dä inde 2006 yıldağı Rusiä qanunnarı buyınça bäyäläsäñ, şulay. Mixail Lermontov ta Puşkinnan äybäträk tügel. “Proşçay nemıtaya Rossiä, strana gospod, strana rabov…”. Ästägafirulla, ästägafirulla. Yäş häm qızu qanlı Lermontov süzlären qabatlap, ällä qaya barıp çığarsıñ. Qaya inde opera yäki balet quyu. Mäktäp däreslegen säke astına yäşerep quyasıñ kilerlek.
Dilbegäne tieşle qullarda qaldırırğa ide. Möselman ruxaniları da Kärim Tinçurinnıñ “Qazan sölgese” äsäre belän qänäğät tügel. Xätta Tuqay üze dä qayber naçar işannardan kölgän. Aña qarap sänğät häm säyäsät dilbegäse mäçetlärgä tapşırılmıy bit. Ay qatlawlı bu dönya. Sıktıvkardağı yeparxiä kürsätmäse turında uylasañ, bötenläy äsär yazu tügel, awız açıp süz äytäse dä kilmi. Xätta şuşı cömlälärne efirda äytergä tel äylänmi. Ämma barıber Sıktıvkar teatrı turındağı mäğlümatnı sezgä äytmi çıdıy almadıq. Biğäybä. Rimzil Wäli