Tıñlawçılar xäterläsä, uzğan ğasır başında Omski ölkäsennän Törkiägä barıp urnaşqan ber törkem tatarlar turında “Azatlıq” radiosı söylägän ide. Bıyıl avgust ayında Törkiäneñ Kon'ya şähärendä yäşäwçe Yıldırıymnar ğailäseneñ äbi-babaylarınıñ tarixi Watannarında – Omski ölkäsendä bulıp kitüläre turında da xäbär itkän ide. “Qunaq aşı qara – qarşı” digändäy, üktäber ayında Yıldırıymnarnıñ Omskida yäşäwçe tuğannarı Törkiägä barıp qayttılar. Miña da bu säyäxättä qatnaşırğa nasıyp buldı. “Azatlıq” tıñlawçılarına bügen elege säfär waqıtında eşlägän yılyazmalarnı täqdim itäm.
Törkiädä bez ilneñ tarixi urınnarı buylap säyäxät qıldıq, törle şähärlärdä yäşäwçe tuğannar belän küreştek, andağı tatarlar belän oçraştıq, alarnıñ tormışları, könküreşläre belän tanıştıq häm, älbättä, Seber yağınnan kilgän tatarlarnı sıyındırğan Bögredelik awılında da buldıq. Tögälräk äytkändä, bezneñ säyäxät näq şuşı awıldan başlanıp kitte.
Bögredelik awılı Kon'ya şähärennän 150 çaqrım yıraqlıqta urnaşqan. Anda tatarlar häm töreklär aralaşıp yäşi. Awılda 300 gä yaqın yort bar. Ämma, qızğanıç, xäzerge köndä awıl tarqalu xälenä kilgän diärgä mömkin. Qayçandır ber meñnän artıq xalqı bulğan awılda xäzer 100 - 150 genä kenä keşe yäşi. Alar da asılda ölkän yäştägelär. Yäşlär, eş ezläp, Törkiäneñ törle şähärlärenä, çit illärgä çığıp kitkännär. Şähärlärgä kitüçelär anda yäşäp ük qalğannar. Çit illärgä kitüçelär, pensiä stajı eşlägännän soñ, Törkiägä äylänep qaytqannar, ämma kübese zur şähärlärdä fatirlar satıp alıp, şunda yäşäp qalğan. Mondıy xäl dä älbättä awıl xalqınıñ kimüenä säbäp bulğan. Döres, awıldan kitkännär tuğan-üskän cirläre belän bäyläneşlären özmägännär, yäşägän yortların da, eşkärtkän qırların da saqlap qalğannar. Küpçelek cäy könnären awılda ütkärä. Bötenläygä awılğa äylänep qaytuçılar da bar. Bögredelik belän tanışıp yörgändä bezgä şundıylarnıñ berse oçradı. Ul çığışları belän äbi-babayları Omski ölkäseneñ Yälankül awılınnan bulğan Cälil äfände Üzbäk. Cälil äfände dä aqçalı eş ezläp Almaniägä kitkän bulğan. Anda 20 yıl eşlägännän soñ, kire ilenä qaytqan. Kon'yada fatir satıp alğan. Ämma awılın, andağı tınıçlıqnı, saf xavanı sağınıp, kire awılına qaytqan. “Şähärdä tawış, keşe küp, hawa naçar, awılımnı yaratam ,” - di ul. Cälil äfände awılda pensiäsenä genä ömetlänep yatmıy. Üzeneñ ciren eşkärtä, boday, arpa, borçaq çäçä. Yañğır bulmasa, su da sibä. Cir suğarırğa şähärdä yäşäp qalğan ulı da bulışa.
Bögredelikta bez cäy köne awılda, qışın Kon'ya şähärenä kitep yäşäwçelärne dä oçrattıq. Andıylarnıñ berse - Mönciä xanım Uzbay. “Awılnıñ tarqala başlawında mäktäpläreñ yabıluı da säbäp buldı, - di ul. Yäşlär balalarına töple belem birü öçen dä şähärlärgä küçep kitälär. Nänilären 15-20 çaqrım yıraqlıqtağı törek awıllarına yörtergä telämilär. Bezneñ awılda uquçılar bulmaw säbäple, mäktäp yabıq tora. Awılda mäktäp yäşendäge ber genä bala da yuq”,- di Mönciä xanım.
Annan soñ, ul äti-änilär üz cirlären balalarına bülep birgännän soñ, küp balalı ğailälärdä yäşlärgä cirneñ az tiyuenä, tormış alıp barırğa citmäwenä dä iğtibar itkän. Bulğan cire tuyındırmıy başlğaç, awılda eş qalmağaç, küplär mäcbüri diärlek çitkä kitä başlağannar. Bu da awıl xalqının sanın kimetügä kitergän.
Bögredelik awılına tatarlar Seber yağınnan küçep kilgän bulsalar, Törkiägä tatarlar İdel, Ural yaqlarınnan da küçep kilgän. İskeşähär tatarlarınıñ mädäni häm yärdämläşü üzäge citäkçese Färxad äfände Aqtaş ta şular toqımınnan. “Bezneñ äbi – babaylarıbız bu yaqlarğa 1889 -95нче yıllarda Tatarstan, Irınbur, Ural tawı yaqlarınnan küçep kilgännär. Qazan yağınnan kilüçelär ayıruça küp bulğan. Şuña kürä küçep kilüçelärneñ barsın da Qazan tatarları dip yörtä başlağannar. Alar Törkiäneñ tön'yak-könbatışındağı İskeşähär yanındağı awıllarda töplänep qalğannar, - di Färxad äfände. Äñgämä barışında ul qazan tatarları yäşägän awıllarnıñ da tarqalıp baruına borçıluın belderde. Biredäge awıllardan da xalıq eş ezläp zur şähärlärgä - İstambulğa, Anqarağa, Aqşähärgä, İskeşähärgä barıp urnaşqan. Bu älbättä, awıl xalqınıñ kimüenä säbäp bula,” - di Färxad Aqtaş.
Ber uñaydan Färxad äfände oyışmalarınıñ başqarğan eşläre, alda torğan burıçları belän dä tanıştırdı, 1992 yıldan birle yıl sayın Sabantuy bäyräme ütkärüläre turında söyläde. 1995 yılda Tatarstanda buluı, anda İldus Sadıykov, Säydäş Ğarifullin, Rimzil Wäli, Robert Minnullin belän tanışuı turında söyläde. Soñğı yıllarda Tatarstan belän mönäsäbätlärneñ kimi baruına borçıluın belderde. Üzläreneñ saytları buluı turında da äytte, tatar keşeläre belän bäyläneşlärne nığıtırğa teläge barlığına basım yasadı. Saytları adresın tatar xalqına citkerüebezne dä ütende.
Menä bu adres: www.kuruhoyuk.com.
Saniä Mirxaleeva, Omski