Xäzer burlar häm keşe aldawçılar da zamança eşli. Zur ğına küsäk kütärep yul çatına çığıp basqan, ütep baruçılarnıñ başına tondırıp, aqça yançıqların alıp yögerüçelär älläni küp tügel. Piratlar - diñgezdä yözüçelärne talawçılar da üzgärgän. Xäzerge piratlar berkemne dä suymıy, ä barı tik komp'yuter programması yasalğan berär yaltırawıqlı disknı yäisä cırlar al'bomın üze telägänçä ürçetä dä, räxätlänep sata. Kemder ilhamlanıp icat itkän, tön yoqıların qaldırıp, uylap çığarğan äsärlär häm fänni tabışlar menä şundıy ärsez ädämnärne bayıta. Xäzerge piratlar bik tä itäğätle, uqımışlı häm ziräk. Aqçanı urlap kitü öçen täräzä fortoçkasınnan bülmägä kerep, östäl tartmaların aqtarıp tormıylar. Bezneñ ber xezmättäşebez bu atnada üz qulı belän, üze dä belmiçä, kesä telefonındağı 300 täñkäne telefon aşa äytelgän nindider sanar buyınça kürşe ölkägä cibärde. Çönki aña şaltıratıp, sezneñ telefon kompaniägez yaña cihazlar aldı, sezneñ häm tağı 50ләп telefon iäseneñ nomerları hiç caylap eşläp kitmi, sez fälän-fälän sannarnı telefonığızda cıysağız, barısı da tärtiptä bulır dip wäğdälägännär. Ofista şähär telefonı sünep torudan bolay da intekkän xezmättäşebez bik räxätlänep ike distäläp sannı üz trubkasında cıyğan da, näticädä sez 300 täñkägezne cibärdegez, räxmät digän yazu kilep çıqqan. Bu yazunı aferist häm telefon qarağı tügel, ä kompaniä üze cibärä. Çönki sez çınlap ta berär qärdäşegezgä telefon aşa aqça cibärä alsın öçen eşlängän tärtip bit bu. Ä yalğançı aferistlar şunnan qullana häm alarğa bernindi dä qanun belän dä däğwä itä almıysıñ. Bolay bulğaç, xäzerge zamanda komp'yuter. Telefon, TV teläsä kemneñ külmäk-ıştanın saldırırğa sälätle. Nadan bulmasqa kiräk, teläsä kemgä ışanmasqa.
Ä ädäm balası barıber ışana. Federal' qaramaqtağı pensionerlarğa birelä torğan darular isemlege töşerelgäç, härkem ışandı. 1 noyäberdän şuşı isemlektän iñ kiräk darular kiselgäç, şulay kiräkter inde dip ışanuçılar küp bulğan dilär. Nigä ışanmasqa, dimäk qimmätle daruğa moxtac rak belän, spid belän awıruçılar kübäyep kitkän aqça citmi. Alarğa daru buşqa bulmayaçaq. Işanasıñ inde. Mäskäwdä citmäsä, dotatsiägä eşläwçe ölkälärdä aqça tabılırğa mömkin. Şul arada Andrey Taranov digän citäkçe häm anıñ altı-cide yärdämçese qulğa alınğaç, meditsina iminiäte aqçalarınıñ urlanğanı belende. Anı da bit gramotnıy itep urlıy belü kiräk. Eze dä, cöe dä qalmıy. Andrey Taranov qulğa alınğaç, anıñ urınbasarı Dmitriy Reyxard digän keşe quyıldı häm menä şul äfände – şiklänmägez, bezneñ waqif üz eşen däwam itä, burlardan qotıldıq, darular isemlegenä zıyan kilmäs dip belderü yasadı. Ä qaysı isemlek qısqarmas, elekkeseme, yañasımı? Anısın äytmilär. İñ möhime meditsinağa digän aqçalar kilep tora, kitep tora, ä tormış bara. Anıñ bit äle daru digäne dä ğadi su yäki aqbur dip äytälär. Nu yazuları, surätläre tärtiptä, şulay bulğaç niçek ışanmıysıñ?
Araqını yasaw häm satu bik qatlawlı eşkä äylängäç, rusiälelär kiräsinğä, törle täräzä yuu sıyıqçalarına küçkän ide. Qimmätle kon'yak, viski, absolyut araqılar bezneñ xalıqqa oşamıy. Eçne awırttırırğa mömkin. Menä şuşı faciğäle xälne Rosspirtprom digän ğomumdäwlät kompaniäse ber köndä xäl itte dä quydı. Saylawlar yaqınlaşqanda niçek inde xalıqnı räncetergä? Şuşı Rosspirtprom dip atalğan unitar däwlät şirkäteneñ böten bülekçäläre yaña yıl başınnan “Xalıq araqısın” çığara başlıy. Ber şeşä bäyäse zavodtan çıqqanda 53 täñkä, kibetkä barğaç 60 sum çaması bulırğa tieş. Menä içmasam xalıq turında çınlap qayğırtu. Tırışqanda bula bit. Ä tege 100-200 täñkälek, xätta 500 sumlıq araqılarnı kem eçär ikän? Yäisä aqçasın qaya quyarğa belmi intekkän bay häm oligarx zatlar, mafiozniklar şul xalıq araqısın eçer mikän? Ällä min äytäm, qimmäträgen çömererme? Qayberäwlär ber mäclestä utıruçılarnıñ törle şeşädän eçüenä bik şiklänep qarıy. Kem belä qaysı şeşägä daru yäki ağu salınğanı. Ä inde tatar-başqort, möselman keşesenä bötenläy araqığa qağılmaw yulı belän isän qalu mömkinlegen äytep toruçı yuq.
Latviädä çıqqan şprot konservalarnıñ zıyanlı häm ağulı bulın sezgä söylägän idek. Bu xäl üzgärde. 21 noyäberdän başlap şprot konservaların aşarğa yarıy. Latviäneñ Mäskäwdäge ilçese Andris Stıykmanis äytkän – bez inde söyläştek, naçar şprot çığaruçı ike şirkätne tuqtatıp, ä qalğan 20ләп şirkät räxätlänep şprot cibärä başlıy ikän. Menä bit äybätläbräk tikşersäñ, Pol'şa almaları häm çıyır itläreneñ dä barısı da sasığan tügelder. Diplomatlar, ilçelär äybätläp söyläşkäç, zıyanlı häm ağulı aşamlıqlar yuqqa çığa da quya. Şul arada Pol'şa digän ileñ başlıqları sıyır itlären Rossiägä kertmägängä üç itep, Rusiäne Yevropa bazarına häm Dönya Säwdä oeşçmasına kertmäskä mataştı. Xalıq inde ışanıp küzätep tora. Çit illärdäge elekke SSSR watandaşların Rusiägä kertü programmasına, şul maqsatqa 3-4 mlrd. sum aqç birelüenä niçek ışanmıysıñ? Kiräk biatalar üzebezneñ Sovet urısları häm alar arasına qısılıp kilgän tatarlar häm başqortlar. Qaytsınnar äydä. Şul waqıtta yaña yıldan migratsiä politsiäse digän yaña oyışma eşkä kereşäçäk. Kemneñ käğäzläre döres tügel, alarnı eläkterergä häm dä tiz genä oçqıçqa töyäp qaytarıp cibärergä. Meñlägän millättäşlärebez dä aylar-yıllar buyı ata-babalar cirendä terkälä almıy, adaşıp yörilär. Qayberäwlärne cilterätep deportatsiäläü oçraqları da bar. Yartı yıl torğansıñ ikän. Üz ileñä qaytıp ber säğät bulsa da şunda torğaç, yañadan Rusiägä kerä alasıñ. Migrantlar totuçı politsiägä dä eş küpter inde. Rusiädä 5 meñ yarım räsmi bazar bar. Äle tegene-monı satuçı keçeräk mäydannar tağı da kübräk. Ä federal' migratsiä xezmäteneñ näq şul migrantlar belän eşläwçeläre 2 meñ 500 genä keşe ikän. Kilsäñ dä totqarlaw, kitsäñ dä totqarlaw. Şuña da qaramastan çığu da kimemi, kerü dä kimemi. Ay-hay waq-töyaq mäs’älälärgä däwlätneñ waqıtı qalmıy inde. Änä Kanadanıñ Toronto şähärendä aşığıç yärdäm maşinasın ällä ike yöz teldä çaqırırğa mömkinlek bar ikän. Menä bit şundıy çüp-çar belän şöğellänälär - här kem üz telendä tabip çaqırsın. Äle yaña tözelgän İrkutski ölkäsendä buryatlar, Perm kraendağı komi pirmyäklar, Qamçatqadağı koryaklar üz tuğan tellärendä tabipqa endäşä alamı? Tuzğa yazmağannı söylämä äle, dip tuqtattı tanış salım inspektorı. Ul Kanadada ni genä qılanmaslar, qayda yäşägäneñne onıtmasqa kiräk. Şulay şul, hiç onıtıp bulmıy.
Rimzil Wäli