7-8 Dikaberdä İstanbulda “Çınğız Xan, anıñ warisları häm Törki dönyağa yoğıntısı” isemle xalıqara simpozium ütte. İstanbul Universitetı Törkiyat İnstitutı tarafınnan oyıştırılğan xalıqara simpozium Sabançı Muzeyı Konferentsiä zalında ütkärelde. İñ qızıqlısı, şuşı muzeyda “Çıngız Xan häm Warisları. Böyek Mongol İmperiäse” isemle kürgäzmä dä açıldı. Çınğız İmpriäse tözelüneñ 800 yılı uñayınnan oyıştırılğan kürgäzmädä 600-dan artıq äsär kürsätelä. Alar Almaniä, Fransiä, Mongoliä, Japoniä, İran häm Rusiä kebek illärdän kiterelgän.
Xäzer inde simpoziumnıñ üzenä tuqtalıyıq. Qızğanıç ki, kürgäzmädä Altın Urda çorı turında Ermitajdan bik az äsär bar ide. Şulay uq, isemnäre programğa basılğan Mirfatıyx Zäkiev, Fänüzä Nurieva, Nurmöxämmät Xisamov belän Ğamircan Dävlätşinnär kilmägäç, Altın Urda turında bik az ğına äytelde. Ä bit Altın Urda Çınğıznıñ ulları tarafınnan tözelgän dürt imperiäneñ iñ ozın ğömerlese bulğan. Ermitajdan Altın Urda çorı turında bik az äsär buluwın yaki bezneñ ğalimnärneñ cibärelmäwen Mäskäwneñ “Tatarskaya İga” wäkillärenä kirtä saluımı, ällä Tatar mädäniäte citäkçelereneñ bu eşkä qul seltäp qarawumı – äytüe qıyın.
Belgänebez şul ki, Tatarstan çitäkçelege käsep artınnan yögerüçelärgä barlıq mömkinleklärne birep, xätta İstanbulda Törkiä Cömhuriäte aldında Tatarstan wäkilçelegen tota. Şuşı wäkilçelekneñ 30-lap xezmätkäre häm säwdä oyışması tırışıp Tatar bayların tağın da bayıtırğa çannarı-tännäre belän tırışa. Döres, yılına ber märtäbä sabantuy uzdıralar. Läkin sabantuy belän genä Töreklärgä ireşep bulmıy. Yarar, Tatarlar bayısın, läkin şuşı bayığan Tatarlar mädäni eşlär öçen fıtr sadaqaların, zäkatlären birsälär ide. Mädänitle xalıqlar şulay eşli. Babaylar äytmeşli, ”baylıq ul ber aylıq”, üz xalqıñnı da qayğırtırğa kiräk.
Tabiği, süzne Tatar citäkçelärenä genä tiderü tulı ğädellekkä turı kilmäs. Çönki Çınğız Xan simpoziumına çaqırılğan dürt qırqız belän ber qazaq ğalime dä isemnäre programada bulsa da kilä almadılar. Dimäk, alarnıñ citäkçeläre dä Tatarnıqınnan bik alğa kitmägän. Tatar ğalimnäre ayruça Kütaxyadağı Tatar konferensiäsennän alğan täcribäläre säbäple dä kilmädelär dip äytä almıybız. Ul mälne alarğa yul aqçaları tülänäçäk dip wäğdä itelgän, läkin tülänmägän ide.
Bu yulı isä İstanbuldağı Çınğız Xan oyıştıruçıları yul aqçaların, qunu çığımnarın qaplarğa wäğdä birmägän. Şulay da simpoziumnı oyıştırğan Prof. Osman Sertkaya, xätta Tatarstan wäkilçelege çitäkçese Radik Gimmatdinov “bezgä äytkän bulsalar ber yulın tabar idek” dip xäbärçebezgä belderde. Yarıy, babaylar äytemşli, “ütkän eşkä salawat”.
Şulay itep, Çınğız Xan xalıqara simpoziumında Tatarstan, Qırgızstan, Qazaqstan ğalimnäre kilmägäç çit illärdän nibarı 2 mongol, 2 Azäri häm 2 yäş yapon belgeçe bar ide. Tatar-Başqortlarnı qızıqsındırırlıq ike genä çığış yasaldı. Bere Tatar kiyäwe Prof. Mustafa Önärneñ “Başqortça turında qayber fikerlär” dip atalsa, ikençese Prof. Däwlätneñ “Altın Urda näslennän Däwlät-Kildiyev ğailäseneñ şäcäräse” ide. Töreklärneñ çığışlarında isä bik original närsälär äytelmäde. Läkin şulay da Çınğız Xan belän anıñ mirasçıların iskä alğanı öçen Törkiägä räxmät belderergä turı kilä.
Äxtäm İbrahim, İstanbul
Xäzer inde simpoziumnıñ üzenä tuqtalıyıq. Qızğanıç ki, kürgäzmädä Altın Urda çorı turında Ermitajdan bik az äsär bar ide. Şulay uq, isemnäre programğa basılğan Mirfatıyx Zäkiev, Fänüzä Nurieva, Nurmöxämmät Xisamov belän Ğamircan Dävlätşinnär kilmägäç, Altın Urda turında bik az ğına äytelde. Ä bit Altın Urda Çınğıznıñ ulları tarafınnan tözelgän dürt imperiäneñ iñ ozın ğömerlese bulğan. Ermitajdan Altın Urda çorı turında bik az äsär buluwın yaki bezneñ ğalimnärneñ cibärelmäwen Mäskäwneñ “Tatarskaya İga” wäkillärenä kirtä saluımı, ällä Tatar mädäniäte citäkçelereneñ bu eşkä qul seltäp qarawumı – äytüe qıyın.
Belgänebez şul ki, Tatarstan çitäkçelege käsep artınnan yögerüçelärgä barlıq mömkinleklärne birep, xätta İstanbulda Törkiä Cömhuriäte aldında Tatarstan wäkilçelegen tota. Şuşı wäkilçelekneñ 30-lap xezmätkäre häm säwdä oyışması tırışıp Tatar bayların tağın da bayıtırğa çannarı-tännäre belän tırışa. Döres, yılına ber märtäbä sabantuy uzdıralar. Läkin sabantuy belän genä Töreklärgä ireşep bulmıy. Yarar, Tatarlar bayısın, läkin şuşı bayığan Tatarlar mädäni eşlär öçen fıtr sadaqaların, zäkatlären birsälär ide. Mädänitle xalıqlar şulay eşli. Babaylar äytmeşli, ”baylıq ul ber aylıq”, üz xalqıñnı da qayğırtırğa kiräk.
Tabiği, süzne Tatar citäkçelärenä genä tiderü tulı ğädellekkä turı kilmäs. Çönki Çınğız Xan simpoziumına çaqırılğan dürt qırqız belän ber qazaq ğalime dä isemnäre programada bulsa da kilä almadılar. Dimäk, alarnıñ citäkçeläre dä Tatarnıqınnan bik alğa kitmägän. Tatar ğalimnäre ayruça Kütaxyadağı Tatar konferensiäsennän alğan täcribäläre säbäple dä kilmädelär dip äytä almıybız. Ul mälne alarğa yul aqçaları tülänäçäk dip wäğdä itelgän, läkin tülänmägän ide.
Bu yulı isä İstanbuldağı Çınğız Xan oyıştıruçıları yul aqçaların, qunu çığımnarın qaplarğa wäğdä birmägän. Şulay da simpoziumnı oyıştırğan Prof. Osman Sertkaya, xätta Tatarstan wäkilçelege çitäkçese Radik Gimmatdinov “bezgä äytkän bulsalar ber yulın tabar idek” dip xäbärçebezgä belderde. Yarıy, babaylar äytemşli, “ütkän eşkä salawat”.
Şulay itep, Çınğız Xan xalıqara simpoziumında Tatarstan, Qırgızstan, Qazaqstan ğalimnäre kilmägäç çit illärdän nibarı 2 mongol, 2 Azäri häm 2 yäş yapon belgeçe bar ide. Tatar-Başqortlarnı qızıqsındırırlıq ike genä çığış yasaldı. Bere Tatar kiyäwe Prof. Mustafa Önärneñ “Başqortça turında qayber fikerlär” dip atalsa, ikençese Prof. Däwlätneñ “Altın Urda näslennän Däwlät-Kildiyev ğailäseneñ şäcäräse” ide. Töreklärneñ çığışlarında isä bik original närsälär äytelmäde. Läkin şulay da Çınğız Xan belän anıñ mirasçıların iskä alğanı öçen Törkiägä räxmät belderergä turı kilä.
Äxtäm İbrahim, İstanbul