Uqıtuçı bulıp eşlägän İrşat abıy 25 yıllıq stajı tulu belän ük eştän kitä häm bar waqıtın, köç-quäten üzeneñ yaratqan ğämäle – arxeologik qazınularğa bağışlıy. Tormış iptäşe wafat bulğaç, yalğız yäşäde. Fatirınıñ poçmağında üzenä ber karawat sıyarlıq urın qaldırıp, bülmälären tabıldıqları bilämäsenä äyländerde. Nilär genä yuq anda: qimmätle täñkälärdän alıp, ğadi qaraşqa ber dä kiräge bulmağan çülmäk-söyaklärgä qädär. Berwaqıt, öyenä kerep, beraz tärtip yasarğa da täqdim itkän bar. “Fatirımda ideal' tärtip”, dip qırt kiskän ide. Tärtipter inde üzençä: här äybereneñ qayda tabılğanı, waqıtı, nindi ähämiätkä iä ikäne turında iskärmälär belän. Şähärdä nindi genä tözeleş başlanmasın – ul anda ide. Berdän-ber yuldaşı – bistär qapçıqtağı palatkası belän ul Sember yaqların ğına tügel – kön'yaq dalalarnı da küp gizde.
Tabışları belän millättäşlärebezne dä tanıştıra tordı. Törle çaralarda kürgäzmälär oyıştıra, kitapxanädä studentlarnı cıyıp, İdel Bolğarstanı turında äñgämälär uzdıra kilde. Ä töp maqsatı – törki xalıqlarnıñ şanlı tarixın yaqtırtuçı muzey buldıru ide. Tatar mädäni üzägenä bina birelsä, anda berär bülmä tabılır digän wäğdägä ömetlänep yäşäde. Tik bu xıyalı tormışqa aşmıy qaldı – wafat buldı.
İrşat abıynıñ enese Rawil äfände üz qaramağına qalğan fatirda älegä saqlıy kilde anıñ tabışların. Tik qayadır urnaştırırğa kiräk bit inde. Töbäkne öyränü muzeyına möräcäğät itkän. Döresräge, çuaş yegete Nikolay Kazakov şunı täqdim itkän. Häm muzey xezmätkärläre tabıldıqlar belän tanışqannar, bu tabışlar tik yatarğa tieş tügel, digännär.
Rawil Camaletdinov äytüençä, İrşat abıy balaçaqtan uq bik tä belemgä omtıluçan, här yaña närsäne tirän iğtibar belän öyränüçän bulğan. Üzlegennän ğäräp, farsı, ingliz tellären öyrängän. Xäyer, monısı “Ömet” gäziteneñ uquçıları öçen yañalıq tügel inde: anıñ fängä qağılışlı yazmaları yış kürenä ide bu gäzit bitlärendä. Arxeologiä cene qağıluı da anıñ bar närsäne enäsennän cebenä qädär öyränü teläge etärgeç birgänder, di Rawil äfände. Abıysı anı da arxeologiägä tartırğa tırışıp qarağan, tik mondıy çeterekle eşneñ faydasın añlamağan-kürmägängäme – abıysınıñ yaratqan ğämälenä quşılmağan.
İrşat ağa Camaletdinov turında qayber üzençälekle xatirälär belän büleşü dä urınlı bulır kebek. Ber eşkä totınsa, bernindi qarşılıqlar aldında da tuqtalıp qalmıy ide ul. Ber-ike misal. 1990-yılda “Tuğan tel” oyışmasında yasalma qapma-qarşılıqlar arqasında büleneş kitkän ide. “Östän” äyttelär: ike törkem dä üz qorıltayların uzdırsınnar – qaysınıñ xalıq aldında abruylı ikänen şul kürsäter. İrşat ağa İdelneñ uñ yağında urnaşqan tatar awıllarında ğomum cıyılışlar uzdırıp, delegatlar saylatunı üz östenä alğan ide. Başqa rayonnarda bu eşne uñışlı başqarğan, cıyılışlarnıñ berketmälären tuplağan. Ä menä saf tatar rayonı İske Kulatqıda militsiä, anı tabıp, kolyaskalı mototsiklğa utırtıp, kürşe Radişçev rayonına iltep quya. “Rayonda artaban iseñ dä kilmäsen” – digän kisätü belän kitä. İrşat abıy bu turıda yılmayıp söyli ide – ölgergän bulğan ikän. Berketmälärneñ qayberlären xat belän alğan.
Tağın ber ğibrätle xäl: İrşat abıyıbız çuaşça “Yetker” digän televizion tapşıruda şır çuaşça üzeneñ arxeologik tabışları turında söyläp utıra. Älbättä, söyak-çülmäk-täñkä-töymä-yozaqları turında. “Qayan çuaşça öyrändeñ?” – digän sorawğa cawabı ğibrätle: “Çuaş dustım Tsıgankov tatarça belä, ä min anıñ telen belmim. Ğar'ländem, ber ay çuaş awılında qazınğan idem – Ul'yanğa çuaş bulıp qayttım”, - di. Häm näq şunıñ öçen anı çuaşlar özelep yaratalar da ide.
İrşat abıynıñ tağın ber ğämälenä tuqtalıp ütü kiräk. “Ul'yanovskaya pravda” gäzitendä anıñ “Sember qalası 1317-yılda uq bulğan” digän yazması basılıp çıqqan ide. Sembergä barı tik 1648-yılda ğına nigez salınğan, dip täqrarlawnı inqar itüçe yazma.
Şähri Bolğarda elek – çirkäw, xäzer muzey bulğan bina astında möselman qäber taşlarınıñ sıqranıp yatuları turında süz çıqqan ide 90-nçı yıllar başında. Şuña uñaysızlanıpmı, bu wäxşilekne yäşerü öçenme - qayber taşların ştukaturladılar, başqaların qayırıp alıp ırğıtqannar. Şunı işetkän İrşat abıy, maxsus Bolğarğa barıp, çüplektä berseneñ watıqların taba häm uqıy ala. Häm 1317-yılğı yazmada “Sember” süzen uqıy ala. Monısı fänni yaqtan nigezlängänme – yuqmı, äytüe qıyın. Ämma yıl sayın Sembergä 1648-yılda nigez salunıñ fälän yıllığın bäyräm itügä äzerlänülär turında şawlağan räsmi gäzitneñ räsmi yalğannı şikkä aluı – üze zur waqiğa buldı ul waqıtta.
İrşat abıy tudırğan waqiğa.
Anıñ enese Rawil Camaletdinov belän äñgämä düşämbe könne bulğan ide. Bügen ul telefon aşa muzey xezmätkäre Marat Ğismätullinnıñ tabışlarnı alıp kitüen häm anda ayırım urın bireläçägen citkerde.
Ayrat İbrahim, Sember