Çeçen qızı El'za Qunğayıvanı ütergäne öçen 10 yılğa xökem itelgän polkovnik Budanov üzeneñ dustı general Şamanov tırışlığı belän Dimitrovgradtağı törmägä kiterelgän ide. Şamanov gubernator bulıp torğanda anıñ östenä cil-yañğır timäde, çönki ul ristannar arasında patriotik tärbiä eşläre belän mäşgul' ide. Äle dä anıñ yäşäü şartları zarlanırlıq tügel, di. Şulay da, cirle mäğlümat çaraları xäbär itüençä, waqıtınnan elek azat itülären sorap, ölkä sudına ğariza yazğan. Çönki birelgän waqıtnıñ öçtän ike öleşen tutırğaç, ğädättä, andıy ğözer qänäğätländerä, di. Elegräk, 2004-yılda 2 märtäbä şundıy ğariza yazıp ta, kire alğan ide. Anıñ azat itelüe Çeçenstanda kierenkelek tudıruı ixtimalın isäpkä alıp, xakimiät aña kiñäş itkänder, digän faraz da yörede ul waqıtta.
Budanovnıñ soñğı ğarizasın yazuı waqıtı da ğibrätle: aña xökem çığarğan sud'ya Vladimir Buqreevnı qulğa alğannar – moşenniklıkta häm rişwättä ğäyeplilär ikän. Bukreev xezmät itkändä timägännär, ä otstavkağa çıqqaç, anıñ da çiratı citkän. Bukreevtan Budanovnı aqlawın kötkännär, häm Budanovnı 10 yılğa xökem itüen ğafu itmägännär, dip yaza “Simbirskiy kur'yer” gäzite. Xäzer Bukreev SİZOda, tikşerü astında, di.
Xäyer, monısı ğäcäp tä tügel: kemneñ tübäse yuğarı – şul xaqlı, digän ğibärä xalıq mäqälenä äylängän şartlarda yäşibez bit. Läkin “tübälär” şulqädär ürçede ki, qayberäwläre işelä dä başladı. Näticädä astaraq torğan mini türälärgä dä xäwefle xällär kilä.
Sember ölkäseneñ sotsial' iminlek Fondı räise Gennadi Yevgrafov, “ölkä xalqın sotsial' yaqlaw mäşäqätläre” belänme inde, Parijlarda yörgän. Läkin Parijdan qaytıp töşüe belän, Mäskäwdä ük anı qulğa alğannar. Prokuraturanıñ Aruça möhim eşlär bülege häm Eçke eşlär idäräseneñ Oyışqan cinayätçelekkä qarşı köräş idäräse anı rişwättä häm räsmi eşen şäxsi eşquarlıq belän butawında ğäyeplilär. Sotsial' programma buyınça veterannar yal itä torğan kurortlar belän “ğäcäyep” kileşülär tözegän ikän. Gäzitlär äytüençä, “myağqo govorya, strannıye”: nindider konsul'tatsiälär öçen 2 million rubl' aqça alğan.
“Balıq başınnan çeri başlıy”, digän mäqälne ğadi xalıq ta añlıy häm tormışqa aşıra kebek. Şul uq “Simbirskiy kur'yer” ber yazmasın “Devki vışli na razboy” dip atağan. 20 yäşlär tiräsendäge 3 xatın-qız “Peliqan” isemle kibetne talağannar. Militsiä mäğlümätläre buyınça, 17 yäşlek Anna digäne tönnären daimi talaw belän şöğellängän. Bu qızıy köräş alımnarın yaxşı üzläştergän ikän – ir-atnı talawdan läzzät taba bulğan. Ä ikençe 17 yäşlek qızıy üzennän ölkänräk Yuliä belän ir-atqa timägännär, ölkänräk xatın-qızlar alar öçen qulay kürengän.
Awıllarda andıy razbuylar mömkin tügel – ber-bersen härkem belä. İkençe yul tapqannar. Terenğa-Tiränkül rayonınıñ Soldatsqaya Taşla awılında gazoregulyator punktı cihazların urlağannar. 280 fatir, balalar baqçası, yöräk ayıruları xastaxanäse, mäktäp qazsız häm cılısız qala, ike toraq yortta yanğın çığa. Şundıy uq cinayät İnza şähärendä bula. Anda 65 meñ rubl'lek ğaz cihazları urlanğan. Şöker, dilär, bu yulı şähärneñ kön'yak öleşendä urnaşqan 3100 fatir häm şirqat'lärdä ğaz özelep ölgermägän, ğädättän tış xällär bulmağan.
Ölkä yullarında isä traktorlar häm maşinalar dulıylar: yä elektr bağanasın audarıp, yä gazütkärgeç torbalarğa höcüm yasap. Bu turıda süz çıqqan kiñäşmädä ölkä başlığı gacäplänüen belderde: “Ällä bezdä yullar tarmı yäki bağanalar döres quyılmağanmı?” Energetika ministrı Sergey Nikitin, ğäyep iserek yörtüçelärdä dip, açıqlıq kertte. Eçke eşlär idäräse wäkile dä çittä qalmadı: “Här bağana yanına berär militsioner quyıp bulmıy bit inde”. Morozov isä kisken sarkazm belän: “Monısı kiräkmi dä, araqığa baru yulın arqılı kisüçe bağanalarnı berdän-ber kirtä dip sanawçı isereklärgä qarşı köräş kiräk”, - dide.
Kiräk tä bit… Tik monıñ öçen qanunnarnı ixtiram itä belä torğan il kiräk, “welikilıqtan” baş mie qatmağan xalıq kiräk.
Ayrat İbrahim, Sember