22 dekäbrdä Mordoviä tatarlarınıñ zur waqiğası bilgeläp ütelde. Ruzaevka rayonında Peşlä awılınıñ Şärif Kamal isemendäge urta mäktäbenä 100 yıl tulu yübileyenä bağışlanğan çaralar ütkärelde. Şulay uq bu könne Şärif Kamalnıñ ülüenä 64 yıl tuldı.
Elektä Mäskäw-Qazan timer yulı xäzerge kebek turı bulmağan, poyızdlar Qazannan Mäskäwgä Saranski häm Ruzaevka aşa yöri bulğan. Şul Mäskäw-Qazan poyızdı belän Şärif Kamal Läbäjä awılına mädräsägä uqırğa yöregän. Ä inde 1906 yılda ul, «Nur» isemle berençe tatar gazetında ber yıl eşlägäç, kire tuğan awılına qayta häm yaña oyıştırılğan mäktäpne citäkli. Ul monda direktor da, uqıtuçı da bula. Anıñ bertuğanı Abdulla Baygeldeyev ta bu mäktäptä uqıtuçı bulıp eşli.
Şärif Kamal iseme bu mäktäp uqıtuçılarına häm uquçılarğa küp ğorurlıq birä häm respublik külämendä şaqtıy zur däräcädä torırğa köç birä. Şulsın da äytmi bulmıy, nindider säbäptän bu mäktäp belän citäkçelek itüne sowet zamanında üz awıl uqıtuçılarına ışanmağannar. Bu mäktäpneñ öç direktorı ğına Peşlä awılı keşese bulğan: berençe direktor Şärif Kamal üze, ikençese 90nçı yıllardağı direktor Rawilä Gorbunowa häm xäzerge direktor Flora Şamonova.
Bu mäktäptä eşlägändä Şärif Kamal berençe xikäyälären bastıra häm inde tanılğan yazuçı bularaq monnan Orenburgqa, «Waqıt» ğäzetına eşlärgä kitä. Utız yıldan soñ, 1940 yılnıñ 26 sentäbrendä, Şärif Kamal eşlägän mäktäpkä anıñ isemen birälär.
Xäzerge waqıtta Peşlä awılı Ruzaevka şähäre belän bötenläy totaşıp tora. Şunnan Peşlä awılınıñ küp balaları üz mäktäplärenä tügel, Ruzaevkanıñ urıs mäktäplärenä uqırğa yöri.
Biş meñnän artıq keşese bulğan awılnıñ mäktäbenä 173 uquçı ğına yöri, kübese tatar bulsa da, arada urıs, muqşı, xätta çegän balaları da bar. Älbättä, mäktäpneñ 25 uqıtuçısı predmetlarnı urısça uqıta, yarıy äle tatar tele häm ädäbiät predmet bularaq uqıtıla.
Tantanada çığış yasawçılar arasında Ruzaevka rayonı başlığı urınbasarı Nina İnyätkina, Mordoviä mäğärif ministrı urınbasarı İwan Qarpov, Tatarstan mäğärif ministrı urınbasarı Ayrat Zinnurov, Bötendönya tatar kongressı başqarma qomitetı referentı İldar Minğarayıv, Mordoviäneñ «Yaqtaşlar» cämğıyate räise Şämil Bikmayıv, milli-mädäni moxtariät räise Änwär Nadeyev häm başqalar ide. Çığış yasawçılar härberse diärlek mäktäpkä üz büläklären tapşırdı. İñ zur büläklär Bötendönya tatar kongressı başqarma qomitetınnan bulıp çıqtı. Şulay uq kongressnıñ referentı İldar Minğarayıv Tatarstan mädäniät ministrı Zilä Wäliewa isemennän dä mäktäpkä büläklär tapşırdı. Tatarstannıñ Yaña ğasır televideniesı bu bäyrämnän reportaj da yasadı.
Tantanalar Şärif Kamalnıñ yortı urınında quyılğan taş bilgegä çäçäklär quyu belän başlandı. Tatarstannıñ Leninoğorski rayonı İske İştiräk urta mäktäbeneñ tatar tele uqıtuçısı Mönirä Minxacipova monıñ turında şulay äytte:
– Bez bügen mäktäp kollektiwı häm üzebezneñ Tatarstan mäğärif ministrlığınnan kilgän iptäşlär häm Peşlä awılınıñ citäkçeläre, mäktäp citäkçeläre belän bergäläp, Şärif Kamal torğan yort urnına quyılğan memoriäl istälek taşı yanına bardıq. Häm monda inde menä şuşı awıl cämägätçelege anıñ istälegenä çäçäklär quydı. Häm min işettem, bügen mäçettä, mäçet qartları anıñ istälegenä şulay uq doğa uqığannar dip.
Mönirä xanım belän bergä Tatarstannıñ Leninogorski rayonınnan tağı öç tatar uqıtuçısı kilgän: Urmışlı urta mäktäbeneñ direktorı Säğädät Miftaxowa, rayonnıñ milli mäğärif bülege citäkçese Aliä Vildanova häm Leninogorski şähäreneñ 11nçe tatar gimnaziäse direktorı Täslimä Xalikova. Nik Tatarstannan näq menä Leninoğorski rayonı wäkilläre monda kilde digän sorawğa Mönirä xanım şulay cawap birde:
– Bezneñ Tatarstan mäğärif ministrlığı belän tatarlar kompaktlı yäşi torğan regionnar arasında üzara xezmättäşlek itü turında kileşü bar. Häm bez menä Başqortostannıñ Blağowar rayonı häm Mordoviänıñ Ruzaevka rayonındağı tatar mäktäpläre belän üzara xezmättäşlek itü turında kileşü tözelgän bezneñ rayon belän ike arada. Uzğan yıl başqortlarnı üzebezgä çaqırğan idek, Blağowar rayonın. Bıyıl inde bez Ruzaevka rayonı Tatar Peşläse mäktäbe kollektiwın üzebezgä qunaq itep çaqırdıq. Oqtyäbr ayında alar bezdä qunaqta bulıp kittelär, häm menä xäzer inde 100 yıllıq yübileylarına üzlärenä bezne qunaq itep çaqırdılar.
– Mönirä xanım, sez ber şiğer uqıdığız. Ul üzegezneñ şiğıregezme?
– Äye, min anı bügen genä, menä şuşı mäktäpneñ yübileye uñayınnan icat ittem. Min inde şağirä tügel, ädäbiät uqıtuçısı bularaq qaywaqıtta menä şundıy şiğri xislär tua:
Şärif Kamal tuıp üskän monda, Täwge adımnarın atlağan. Ädäbiät digän zur diñgezneñ Çişmä başı monnan başlanğan. Tatarstan digän güzäl ilneñ Güzäl tabiğätle ber cirennän Yıraq aralarnı yaqın itep Qotlarğa dip kildek bäyräm belän. Şärif Kamal ruxın sündermiçä Alıp kilgän öçen bügengegä Räxmät dibez sezgä Häm uñışlar telibez bez Alğı könegezdä.
– Mönirä xanım, sez monda berençe qat kildegez, Peşlä awılına. Sezneñ üzegezneñ nindi täesirläregez?
– Täesirlär bik yaxşı. Bez bügen Ruzaevka şähärendä berqädär yöredek häm menä şuşı Mordoviä cirendä tatarlarnıñ şaqtıy küplege häm alarnıñ üzara tatar telendä aralaşuları, ul uramda bulsın, başqa cirdä bulsın. Bezne inde bik yaxşı itep qarşı aldılar Tatar Peşläse mäktäbe kollektivı uqıtuçıları kiçä ük. Häm alarnıñ da inde miña ayıruça bik tä köçle täesir yasadı üzebezneñ tuğan telebezdä, anıñ inde könbatış dialektında iskitkeç matur itep söyläşüläre. Ğomumän täesirlär bik cılı häm yübiley tantanası da bik yuğarı däräcädä oyıştırılğan. Mäktäptä Şärif Kamal muzeye eşläp kilä, şulay uq tatar tele häm ädäbiätı qäbinetında Şärif Kamal icatına bağışlanğan ayırım ber bülek bar. Ğomumän, Şärif Kamal isemenä layıqlı mäktäp. Kilgän qunaqlarnıñ da bu mäktäp turında täesirläre häm fikerläre bik yuğarı.
Tatarstannnıñ mäğärif häm fän ministrı urınbasarı Ayrat Zinnurov ta Peşlä awılı mäktäbeneñ 100 yıllığında çığış yasadı häm büläklären tapşırdı:
– Bu Şärif Kamal isemendäge mäktäpneñ 100 yıllığı bu Tatar Peşläseneñ genä bäyräme tügel. Bu böten tatar xalqınıñ, törki xalıqlarnıñ bäyräme dip sanıym, çönki Şärif Kamal ul böten törki xalıqlar arasında tanılğan dramaturg häm tatar xalqınıñ iñ tanılğan yazuçılarınnan berse. Bu bäyräm minem öçen bik täesir qaldırdı. Min üzem bik söyenep häm bik cawaplılıq sizep kildem bu bäyrämgä. Çınnan da, bäyrämgä cıyılğan sänğät eşlekleleläre dä, fän eşlekleläre dä, cämägät eşlekleleläre, ispolnitelnıy vläst, annan soñ zaqonodatelnıy vläst wäkilläre cıyılğan. Häm äytergä kiräk, Mordoviä respublikınıñ xaqimiäte, Ruzayıv rayonı xaqimiäte, annan soñ awıl sowetı xaqimiäte bik zur yärdäm kürsätä ikän mäktäpkä. Bez monıñ öçen bik şat. Çınnan da, böten xalıq, mordwa xalqı bulmasın, tatar xalqı, rus xalqı, bu töbäktä matur, dus, bergäläşep yäşi. Bu mäktäptä dä mordwa balaları da uqıy, rus balaları da, tatar balaları da. Alar dus, tatu. Monda bik matur tärbiä eşläre alıp barıla. Kollektiv bik köçle, icadi eşläwçe kollektiv.
Peşlä mäktäbeneñ tatar tele häm ädäbiät uqıtuçısı Saniä Salyayıwa şul uq mäktäpne 1981 yılda beterä, 1986 yılda Qazan pedağoğiä institutın tämamlap kire tuğan awılına qayta häm şunnan birle monda tatar telen uqıta:
– Bezneñ mäktäp Şärif Kamal isemen yörtä. Şärif Kamalnı belmägän keşe yuqtır bezneñ awılda, keçkenädän alıp olı keşegä qädär Şärif Kamalnı belälär häm anıñ äsärläre belän qızıqsınalar. Anıñ äsärläre belän genä tügel, şulay uq tormış yulı belän dä qızıqsınıp torabız. Yübileylarğa bağışlap qonqurslar ütkäräbez, kiçälär. Şuşı kiçälärdä bezneñ balalarıbız şatlanıp qatnaşalar. Mäktäp uquçıları olimpiadalarda qatnaşalar, rayon olimpiadalarında tatar tele häm ädäbiätı buyınça, respublik olimpiadalarında häm şulay uq Qazanda regionara olimpiadalarda. Qatnaşalar ğına tügel, urınnar yawlap alabız: berençe urınnı da yawlap aldıq, ikençene dä, öçençene dä.
İrek Bikkinin, Mordoviä
Elektä Mäskäw-Qazan timer yulı xäzerge kebek turı bulmağan, poyızdlar Qazannan Mäskäwgä Saranski häm Ruzaevka aşa yöri bulğan. Şul Mäskäw-Qazan poyızdı belän Şärif Kamal Läbäjä awılına mädräsägä uqırğa yöregän. Ä inde 1906 yılda ul, «Nur» isemle berençe tatar gazetında ber yıl eşlägäç, kire tuğan awılına qayta häm yaña oyıştırılğan mäktäpne citäkli. Ul monda direktor da, uqıtuçı da bula. Anıñ bertuğanı Abdulla Baygeldeyev ta bu mäktäptä uqıtuçı bulıp eşli.
Şärif Kamal iseme bu mäktäp uqıtuçılarına häm uquçılarğa küp ğorurlıq birä häm respublik külämendä şaqtıy zur däräcädä torırğa köç birä. Şulsın da äytmi bulmıy, nindider säbäptän bu mäktäp belän citäkçelek itüne sowet zamanında üz awıl uqıtuçılarına ışanmağannar. Bu mäktäpneñ öç direktorı ğına Peşlä awılı keşese bulğan: berençe direktor Şärif Kamal üze, ikençese 90nçı yıllardağı direktor Rawilä Gorbunowa häm xäzerge direktor Flora Şamonova.
Bu mäktäptä eşlägändä Şärif Kamal berençe xikäyälären bastıra häm inde tanılğan yazuçı bularaq monnan Orenburgqa, «Waqıt» ğäzetına eşlärgä kitä. Utız yıldan soñ, 1940 yılnıñ 26 sentäbrendä, Şärif Kamal eşlägän mäktäpkä anıñ isemen birälär.
Xäzerge waqıtta Peşlä awılı Ruzaevka şähäre belän bötenläy totaşıp tora. Şunnan Peşlä awılınıñ küp balaları üz mäktäplärenä tügel, Ruzaevkanıñ urıs mäktäplärenä uqırğa yöri.
Biş meñnän artıq keşese bulğan awılnıñ mäktäbenä 173 uquçı ğına yöri, kübese tatar bulsa da, arada urıs, muqşı, xätta çegän balaları da bar. Älbättä, mäktäpneñ 25 uqıtuçısı predmetlarnı urısça uqıta, yarıy äle tatar tele häm ädäbiät predmet bularaq uqıtıla.
Tantanada çığış yasawçılar arasında Ruzaevka rayonı başlığı urınbasarı Nina İnyätkina, Mordoviä mäğärif ministrı urınbasarı İwan Qarpov, Tatarstan mäğärif ministrı urınbasarı Ayrat Zinnurov, Bötendönya tatar kongressı başqarma qomitetı referentı İldar Minğarayıv, Mordoviäneñ «Yaqtaşlar» cämğıyate räise Şämil Bikmayıv, milli-mädäni moxtariät räise Änwär Nadeyev häm başqalar ide. Çığış yasawçılar härberse diärlek mäktäpkä üz büläklären tapşırdı. İñ zur büläklär Bötendönya tatar kongressı başqarma qomitetınnan bulıp çıqtı. Şulay uq kongressnıñ referentı İldar Minğarayıv Tatarstan mädäniät ministrı Zilä Wäliewa isemennän dä mäktäpkä büläklär tapşırdı. Tatarstannıñ Yaña ğasır televideniesı bu bäyrämnän reportaj da yasadı.
Tantanalar Şärif Kamalnıñ yortı urınında quyılğan taş bilgegä çäçäklär quyu belän başlandı. Tatarstannıñ Leninoğorski rayonı İske İştiräk urta mäktäbeneñ tatar tele uqıtuçısı Mönirä Minxacipova monıñ turında şulay äytte:
– Bez bügen mäktäp kollektiwı häm üzebezneñ Tatarstan mäğärif ministrlığınnan kilgän iptäşlär häm Peşlä awılınıñ citäkçeläre, mäktäp citäkçeläre belän bergäläp, Şärif Kamal torğan yort urnına quyılğan memoriäl istälek taşı yanına bardıq. Häm monda inde menä şuşı awıl cämägätçelege anıñ istälegenä çäçäklär quydı. Häm min işettem, bügen mäçettä, mäçet qartları anıñ istälegenä şulay uq doğa uqığannar dip.
Mönirä xanım belän bergä Tatarstannıñ Leninogorski rayonınnan tağı öç tatar uqıtuçısı kilgän: Urmışlı urta mäktäbeneñ direktorı Säğädät Miftaxowa, rayonnıñ milli mäğärif bülege citäkçese Aliä Vildanova häm Leninogorski şähäreneñ 11nçe tatar gimnaziäse direktorı Täslimä Xalikova. Nik Tatarstannan näq menä Leninoğorski rayonı wäkilläre monda kilde digän sorawğa Mönirä xanım şulay cawap birde:
– Bezneñ Tatarstan mäğärif ministrlığı belän tatarlar kompaktlı yäşi torğan regionnar arasında üzara xezmättäşlek itü turında kileşü bar. Häm bez menä Başqortostannıñ Blağowar rayonı häm Mordoviänıñ Ruzaevka rayonındağı tatar mäktäpläre belän üzara xezmättäşlek itü turında kileşü tözelgän bezneñ rayon belän ike arada. Uzğan yıl başqortlarnı üzebezgä çaqırğan idek, Blağowar rayonın. Bıyıl inde bez Ruzaevka rayonı Tatar Peşläse mäktäbe kollektiwın üzebezgä qunaq itep çaqırdıq. Oqtyäbr ayında alar bezdä qunaqta bulıp kittelär, häm menä xäzer inde 100 yıllıq yübileylarına üzlärenä bezne qunaq itep çaqırdılar.
– Mönirä xanım, sez ber şiğer uqıdığız. Ul üzegezneñ şiğıregezme?
– Äye, min anı bügen genä, menä şuşı mäktäpneñ yübileye uñayınnan icat ittem. Min inde şağirä tügel, ädäbiät uqıtuçısı bularaq qaywaqıtta menä şundıy şiğri xislär tua:
Şärif Kamal tuıp üskän monda, Täwge adımnarın atlağan. Ädäbiät digän zur diñgezneñ Çişmä başı monnan başlanğan. Tatarstan digän güzäl ilneñ Güzäl tabiğätle ber cirennän Yıraq aralarnı yaqın itep Qotlarğa dip kildek bäyräm belän. Şärif Kamal ruxın sündermiçä Alıp kilgän öçen bügengegä Räxmät dibez sezgä Häm uñışlar telibez bez Alğı könegezdä.
– Mönirä xanım, sez monda berençe qat kildegez, Peşlä awılına. Sezneñ üzegezneñ nindi täesirläregez?
– Täesirlär bik yaxşı. Bez bügen Ruzaevka şähärendä berqädär yöredek häm menä şuşı Mordoviä cirendä tatarlarnıñ şaqtıy küplege häm alarnıñ üzara tatar telendä aralaşuları, ul uramda bulsın, başqa cirdä bulsın. Bezne inde bik yaxşı itep qarşı aldılar Tatar Peşläse mäktäbe kollektivı uqıtuçıları kiçä ük. Häm alarnıñ da inde miña ayıruça bik tä köçle täesir yasadı üzebezneñ tuğan telebezdä, anıñ inde könbatış dialektında iskitkeç matur itep söyläşüläre. Ğomumän täesirlär bik cılı häm yübiley tantanası da bik yuğarı däräcädä oyıştırılğan. Mäktäptä Şärif Kamal muzeye eşläp kilä, şulay uq tatar tele häm ädäbiätı qäbinetında Şärif Kamal icatına bağışlanğan ayırım ber bülek bar. Ğomumän, Şärif Kamal isemenä layıqlı mäktäp. Kilgän qunaqlarnıñ da bu mäktäp turında täesirläre häm fikerläre bik yuğarı.
Tatarstannnıñ mäğärif häm fän ministrı urınbasarı Ayrat Zinnurov ta Peşlä awılı mäktäbeneñ 100 yıllığında çığış yasadı häm büläklären tapşırdı:
– Bu Şärif Kamal isemendäge mäktäpneñ 100 yıllığı bu Tatar Peşläseneñ genä bäyräme tügel. Bu böten tatar xalqınıñ, törki xalıqlarnıñ bäyräme dip sanıym, çönki Şärif Kamal ul böten törki xalıqlar arasında tanılğan dramaturg häm tatar xalqınıñ iñ tanılğan yazuçılarınnan berse. Bu bäyräm minem öçen bik täesir qaldırdı. Min üzem bik söyenep häm bik cawaplılıq sizep kildem bu bäyrämgä. Çınnan da, bäyrämgä cıyılğan sänğät eşlekleleläre dä, fän eşlekleläre dä, cämägät eşlekleleläre, ispolnitelnıy vläst, annan soñ zaqonodatelnıy vläst wäkilläre cıyılğan. Häm äytergä kiräk, Mordoviä respublikınıñ xaqimiäte, Ruzayıv rayonı xaqimiäte, annan soñ awıl sowetı xaqimiäte bik zur yärdäm kürsätä ikän mäktäpkä. Bez monıñ öçen bik şat. Çınnan da, böten xalıq, mordwa xalqı bulmasın, tatar xalqı, rus xalqı, bu töbäktä matur, dus, bergäläşep yäşi. Bu mäktäptä dä mordwa balaları da uqıy, rus balaları da, tatar balaları da. Alar dus, tatu. Monda bik matur tärbiä eşläre alıp barıla. Kollektiv bik köçle, icadi eşläwçe kollektiv.
Peşlä mäktäbeneñ tatar tele häm ädäbiät uqıtuçısı Saniä Salyayıwa şul uq mäktäpne 1981 yılda beterä, 1986 yılda Qazan pedağoğiä institutın tämamlap kire tuğan awılına qayta häm şunnan birle monda tatar telen uqıta:
– Bezneñ mäktäp Şärif Kamal isemen yörtä. Şärif Kamalnı belmägän keşe yuqtır bezneñ awılda, keçkenädän alıp olı keşegä qädär Şärif Kamalnı belälär häm anıñ äsärläre belän qızıqsınalar. Anıñ äsärläre belän genä tügel, şulay uq tormış yulı belän dä qızıqsınıp torabız. Yübileylarğa bağışlap qonqurslar ütkäräbez, kiçälär. Şuşı kiçälärdä bezneñ balalarıbız şatlanıp qatnaşalar. Mäktäp uquçıları olimpiadalarda qatnaşalar, rayon olimpiadalarında tatar tele häm ädäbiätı buyınça, respublik olimpiadalarında häm şulay uq Qazanda regionara olimpiadalarda. Qatnaşalar ğına tügel, urınnar yawlap alabız: berençe urınnı da yawlap aldıq, ikençene dä, öçençene dä.
İrek Bikkinin, Mordoviä