Menä şulay bäyrämnär citkäç härkem qunaqtan qunaqqa yöri. Bezneñ Azatlıqnıñ Qazan studiäsenä dä kön sayın törle qunaqlar kilä. Menä çärşämbe könne studiäbezgä yazuçı, şağir häm publitsist Aydar Xälim kilde. 65 yäşen tutırıp kilüçe Aydar Xälim kisken, qıyu publitsistik mäqälälär häm şağirlär yazuı belän härkemgä tanış. Anıñ isemen kiñ tanıtqanı “Sağış kitabı, yäki Aborigen yazmaları”. Şulay uq “Ğömeremneñ un köne, yäki ber cinayät ezennän”, “Yaña sağış”, “İmperiäne üterergä” kebek kitapları köräş ruxı, millätpärvärlek ideyäläre belän suğarılğan. Anıñ qarawı Aydar Xälim monıñ belän çiklänmiçä, menä inde berniçä yıl däwamında şaqtıy külämle roman yaza. Älege romannıñ teması häm eçtälege turında Aydar Xälim Azatlıq radiosı tıñlawçılarına menä närsälär söyläde.
- Menä min ber 9 yıl bar inde ber roman östendä utıram. Anıñ iseme şaqtıy serle häm säyer – “Xunweybin” dip atala. Xunweybin – ul qıtaylar Mao Dze Dun äle isän çaqta bezneñ säyäsi süzlekkä kilep kergän töşençä häm süz. Ul üzenä kürä bezgä Sovet vlaste kilgäç, kultur revolyutsiäse kebek bolşeviklarnıñ xalıq doşmannarın ezläp, tabıp, törmälärgä yabu tarixları belän awazdaş şundıy xäräkät bulıp aldı. Ul 10 yıl bardı häm Qıtayda 100 million keşeneñ yazmışın alıp kitte. Bu bezneñ öçen yıraq tema bulıp kürensä dä, bu waqiğalar urtasında qalğan babalarınıñ çığışı Tatarstan yaqlarınnan bulğan tatar İrken ağanıñ yazmışı arqılı biräm. İrken ağa minem şaqtıy ğına çit ildä yäşägän tatarlar belän aralaşqannan soñ, alarnıñ yazmışların öyrängännän soñ ğomumiläşterelgän obraz. Waqiğa 1886-1997 yıllar aralığında bara, yäğni 100 yıl çaması. Üzläreneñ babalarınıñ küçep kitüe belän häm alarnıñ Şärki-Törkistanğa barıp urnaşuı belän, anda keçkenä ber tatar awılı oyıştırıp, nigezlänep, şunda üzenä kürä çittä tatar däwläte oyıştırıp häm iqtisadıy yaqtan ayaqqa basıp, xätta gäzit-jurnallar çığarıp yäşägän alar. Menä şuşı İrken ağa 1966 yılda başlanğan Xunweybinlıq näticäsendä ilne taşlap kitärgä mäcbür bula. Häm ul Törkiä aşa Amerikağa barıp urnaşa. Anda da keçkenä genä ber tatar awılı oyıştırıp, şunda üzeneñ ğailäse belän yäşäp, 1997 yılda ütkän ikençe tatar kongressı cıyılışına qaytıp, şul kongressnıñ eşendä qatnaşıp, häm üzeneñ tuğannarın ezläw tarixı.
- Äye mondıy xällär çınnan da dönyanıñ törle illärendä yäşägän tatarlar başınnan uzğan waqiğa. Ä ni öçen “Xunweybin”? Bu babay üze “Xunweybin” bulğanmı?
- Bu babay “Xunweybin” tügel, ul da bulsa äsärneñ töbendä, anıñ iñ yuğarı burıçı, mazası. Xunweybinlıq minem romannıñ töp probleması, yäğni millätneñ yuqqa çığu mömkinlekläre häm millätneñ eçen ayqap, imanın sawğannan soñ anı fizik mäğärägä quıp kertep, at kebek eşlätep millätne zatsızlandırunıñ eçke mexanikasın açarğa tırıştım.
- Bik qızıqsındırdığız äle, qayçanraq çığaçaq bu kitap?
- Äle kitapnıñ qayçan basılıp çığuın äytü bik awır. Çönki äsär äle tämamlanmağan. Härxäldä, romannıñ berniçä kisäge “Mädäni comğa” gäzitendä basılıp çıqqan ide. Bälki aldağı könnärdä ul başqa matbuğatta da çığar. Ägär dä inde bez anı xalıqqa “Azatlıq” radiosı aşa da işettersäk, bik qızıq bulır ide.
Şulay itep, yazuçı, şağir, publitsist Aydar Xälim inde 9 yıl däwamında icat itkän romannı yaña yıl aldınnan tämamlıy. Aydar Xälimneñ romanı qayçan, qaysı yullar belän kiñ cämäğätçelekkä barıp citär, älegä bilgele tügel.
Gölnaz Şäyxetdin
