Başlap cibärüçelär – Rusiä jurnalistları berlegeneñ Sember bülekçäse, Veterannar şurası, Ölkä Xökümäteneñ Mäğlümat çaraları idäräse. Maqsatı – yıl sayın kimi barğan suğış veterannarınıñ fidaqär batırlığın yäş buınğa ürnäk itep, alarğa soqlanu häm ixtiram kürsätü, şunıñ belän vatanpärvarlıq tärbiäläw. İnitsiatorlar isän qalğan veterannarğa üzläreneñ polktaşların häm front dusların räsmi gäzitlär bitlärendä buşlay täbrikläw täqdim itälär. Başqalar da äti-änilärenä, äbi-babalarına Böyek ciñügä öleş kertkännäre öçen räxmät xatları cibärä alalar. Buşlay täbriknamälärne “Народная газета”, “Ульяновская правда” häm rayonnar-şähärlärneñ räsmi gäzitläre qabul itäçäklär. Şuşı aksiägä quşılıp, “Ömet” gäzite dä buşlay täbriklär bastıra. Avtonomiä citäkçelege millättäş veterannarnı cıyıp sıyladı. Şundıy uq çaranı 17-kitapxanä xezmätkäre Gölfiä Sämiğullina da oyıştırdı. Tik veterannarıbız sanı da nıq kimede inde. İñ yäş veterannar da 80не uzdılar bit. “Soñğı çaqırılış” digäne – 1926-27-nçe yıllarda tuğannarğa qağıldı. Alar da, nigezdä, Yaponiäne tar-mar itüdä häm Könbatış Uлrainada baş kütärgän benderaçılar qaldıqlarına qarşı 50-nçe yıllar başına qädär barğan suğışta ğına qatnaştılar. 9-may – Ciñü könennän soñ…
Yaqtı dönya belän xuşlaşqannar arasında “Tuğan tel” räise wazifaların başqarıp alğannardan Midxät ağa Vafin, Fatıyx ağa Xäertdinov, “Ömet” gäziten başlap cibärgän Ğalimcan ağa Nasıyrov, “Tuğan tel”neñ barlıqqa kilüenä zur öleş kertkän Ğalimcan ağa Ğıyl'metdinov, rässam İskändär ağa Ğizzätullin… Urınnarı ocmaxta bulsın, diäse genä qala. Soñğı ikesenä räncebräk tä kitärgä säbäp bar ide, yuğisä. Xärbi oçuçı Ğalimcan ağa Ğıyl'metdinov tiñsez batırlıqları öçen Diviziä komandirı tırışlığı belän Sovetlar Soyuzı qaharmanı isemenä täqdim itelä. Bu turıdağı front gäzite yazğan mäğlümat äle dä saqlana anıñ tol qalğan xäläl cefete Roza xanımda. “Läkin familiäse oşamağandır, küräseñ - Geroy isemen birmädelär”, - dip uftana ul.
Märxüm İskändär ağa Ğizzätullin veterannarğa birelä torğan “Uqa” avtomobile alu buyınça tırışıp qarağan ide. “Rişwät birä belmim şul min”, - dip, xıyalına ireşä almıyça dönya quydı. İñ qatı suğışlarda da isän-imin qaluın ul, şayartıbraq, doşman pülläreneñ anıñ keçkenä gäwdäsen kürmiçä ütüläre belän añlatırğa yarata ide. Pülläre niçekter – ä menä anıñ 82 yäşendä dä yäşlärçä çabıp yörüe küplärne aptırata ide. Kavkaz tawlarında alman al'pinistların aulaudan da, Kurski duğasındağı mäşxärdän dä isän-imin çığuda – näq şul citezlege yärdäm itkänder dä. Tik menä üze öçen maşina dawlawda citezlek tä, qıyulıq ta taba almadı. Ä Ğalimcan ağa PUTÇ digän närsädän soñ Pedagogiä universitetında eşen taşlap uq kitte. Häm ul veterannar öçen tudırılğan taşlama-ciñelleklärne bötenläy kürä almıy ide: “Suğış mäxşärennän isän-imin qaytudan da oluğ büläk yuq adäm balasına!”
Tik veterannarıbıznıñ barısı da andıy tügel ikän. Xoquq saqlawçılar oyışması liderlarınnan berse Mönir Nasıyrov mondıy taşlamalar tudırunı xätta cinayätkä tiñli.
“Bez atasız aç-yalanğaç üstek. Suğıştan isän qaytqannarnıñ balaları – bötenläy başqa şartlarda. Mäsälän, Avtozavodqa eşçe qullar äzerläwçe GPTUda balta ostası bulıp eşläwçe aqsabraq yörüçe veterannıñ maqtanıp söylägäne mine bigräk tä ğar'ländergän ide. Min, di ul, 5 balama 5 fatir yasadım: Ul'yanda, Tol'yattida, Samarda, Mäläkästä häm Qazanda. Şähärdä alar yäşägän tulay toraqqa propiskağa keräm dä, yartı yıl eçendä fatir alam, annan soñ ikençesen… bişençesen. Sovet çorında defitsit tawarlarnı kibetlärdä veterannarğa ğına satu alarğa qarata tiskäre mönäsäbätkä dä säbäp bulıp tora ide. Äytik, kibettä kelämnär satılmıy – veterannarğa ğına bar. Şul uq waqıtta bazar tulı keläm – kibetlärdän veterannar alğan kelämnärne alarnıñ yaqınnarı 3 märtäbä artığraq bäyägä satalar ide”.
“Miña, Sovet ofitserına, armiä xezmäten tämämlağaç 3 bülmäle fatir birgännär ide, şunda qızım ğailäse belän moña qadär yäşibez. Bergä yäşäwneñ dä faydası bar: onıqlar belän mäş kilü, alarnı tärbiäläwdä qatnaşu – üze ber bäxet bit ul. Ulım isä minem yuldan kitte – armiä xezmätendä, anıñ üz fatirı bar”. Şöker, çın keşelär kübräk veterannar arasında da. Läkin Räsäy digän il-däwlätlärdä xalıqnı törle sortlarğa bülgäläp, alar öçen törle şartlar tudıru ğädäte tözätelmäs çirdäy qabul itelä. İñ awırı – watandaşlarnı ğına tügel, ber ük ildä tigez xoquqlı bulırğa tieş xalıqlarnı da sortlarğa bülgäläw. Berniçä yıl elek Rossiä telekanalı aşa “Russkaya reç'” digän tapşıru tıñlarğa turı kilgän ide. Näq Ciñü bäyräme aldınnan. “Bez, di beräw, Böyek Watan suğışında urısça söyläşü, urısça kitaplar uqu xoquqı öçen köräştek”. Üzennän-üze soraw tua: ä tatar-başqort apa-abıyları, äbi-babayları närsä öçen köräşkän?
Häm İlbaşı Putinnıñ ağımdağı yılnı da URIS TELE YILI dip iğlan itüe häm anıñ üseşen tä'min itü çaraları kürerä kiräklege turındağı süzläre dä aptıratırlıq: aña qaya taba üsärgä inde haman? Här närsäneñ dä çige bar bit! Tabiğät qanunnarı şuña nigezlängän. Artıq ürçegänne tabiğät üze ük yuq itä. Äytik, urmannarda barı tik URIS qayını ğına qalsa, mondıy urmannarnıñ da ğömere çikle, çönki tabiğät qanunnarınıñ iñ möhim şartı – TÖRLELEK! Rizıq tabu yağınnan ğına bulsa da…
Suğış temasına qaytsaq ta şundıy uq “tigezlelek” misalları başqa kiterep suğa. Frontta 30га yaqın tatar yazuçısı başın saldı. 1990-yılda “Sotsialistik Tatartsan” gäzitendä ber yazma başqa taş belän suqqanday tä'sir itkän ide. Qanaş stansasında 2 poyızd oçraşa: Qazan yağına urıs yazuçıları bara, Mäskäw yağına – tatar yazuçılar.
Tanışlar üzara. Menä ürnäk äñgämä.
- Sez qaya barasız?
- Bez frontqa, ilne saqlarğa. Ä sez?
- Bezne partiä quşuı buyınça tılğa cibärdelär, xalıqnı mobilizatsiäläü öçen.
Danlıqlı yazuçı Aleksey Tolstoy Sember qalasınıñ “Volğa” kunakxanäsendä yäşägändä “Russkiy xarakter” digän danlıqlı mäqäläsen yaza. Anı “Pravda” gäzitennän barlıq front gäzitläre dä küçerep bastıralar.
Şul uq kunakxanä yänäşäsendä genä urnaşqan binada tatar moñı tuplanması bulğan Färit Yarullin, Qızıl komandirlar kursın tämamlap, tup-turı frontqa olaqtırıla. Qazan radiosı aşa yañğırağan ber xäbär tirän istä qalğan. İmeş, Tatarstan ASSR citäkçelege Färit Yarullinnı qaytarunı sorağan. Läkin Mäskäw: “Anı elegräk äytergä kiräk ide, fronttan cibärü mömkin tügel”, - dip kenä çiklängän…
Alda bäyräm, alda tantanalar. Äye, böyek Ciñü. Läkin şunısı beraz aptırata: şundıy köçle doşmannı ciñgän il niçek inde muyınnan rişwätçelekkä çumğan üz türä-türäçeklären ciñä almıy?
Alda bäyrämnär. Brest nığıtmasın saqlawnı oyıştırğan Gavrilovnıñ da, bozlı su belän qoyındırıp üterelgän general Karbışevnıñ da, üz kükräge belän pulemet ambrazurasın qaplağan Matrosovnıñ da, äsirlektän oçqıç urlap qaçqan Däwätäyewneñ da urıs qaharmannarı ikänen işeterbez. Şulay uq Reyxstagqa Ciñü bayrağın tatar balası tügel – urıs belän gruzin yegetläre elgänen qabatlarlar.
Ayrat İbrahim, Sember