Xäzer milli xäräkätneñ cıyınnarı, törle çaraları, millät turında söyläşüläre, bäxäsläşüläre sirägräk ütä. Şul uq waqıtta aktual' mäs'älälär, barlıq milli cämäğätçelekne qızıqsındırğan häm borçığan temalar, räsmi dairälär belän kiñäşä torğan problemalar citärlek. Yegerme altınçı may könne tatar ictimaği üzäge binasında Qazanda tatar cıyını dip atalğan ber çara buldı. Anı Marat Mulyukov isemendäge tatar ictimaği üzäge, Çallı milli xäräkäte wäkilläre oyıştırğan ide. Bu çaranıñ qayçan, qayda, niçek buluı turında matbuğatta aldan xäbär itelmäde. Şähär diwarlarında da andıy iğlan kürenmäde. Şuña qaramastan, biregä yözdän artıq keşe - milli xäräkät äğzäläre cıyılğan ide. Anda irtänge säğät unnardan kiçke biş – altılarğa qädär qızu-qızu bäxäslär barğan dip ”Azatlıq” radiosı yegerme sigezençe may könne xäbär itkän ide. Bügenge ”Tügäräk östäl” söyläşüendä menä şuşı tatar cıyını, anda yañğırağan çığışlarnıñ oyıştırıluı, ğomumän tatar millätneñ bügenge xäle, anıñ problemalarına milli xäräkät wäkillärneñ qaraşları. Tatar ictimaği prezidium äğzäläre Ence xanım Dautova häm xoquqçı, şulay uq prezidium äğzäse Ğalişan Nuriäxmät älege tema buyınça ”Tügäräk östäl”dä qatnaşırğa rizalıq birdelär .
Rimzil Wäli: Bu cıyılışnı ütkärü fikere qayçan häm niçek tudı? Jurnalistlar häm kiñ cämäğätçelekkä aldan bilgele bulmağan mondıy citdi cıyılış niçek uzdı ?
Ğalişan Nuriäxmät: Cıyılışnı bez aprel' ayına täğäyenlägän idek. Älege cıyılış turında böten tatar ictimaği qatnaşuçılarına xäbär itelde. Anda Mäskäwdän, Irımburdan, Tatarstannıñ barlıq rayonnarınnan, başqa ölkälärdän bik küp xalıq cıyıldı. Anda çınnan da bik qızu bäxäslär buldı. Çönki tatar xalqınıñ faciğä aldında aldında toruın añlap, şuşı cıyılışnı uzdırırğa xäl itelgän ide. Xäzer küz aldıbızda – tatar xalqıñ yuq itelüe, genotsid protsessı bara. Mäktäplär yabıla, radionı beterdelär, televidenie turında Putin kul'tura kanalında tapşıru alıp barırğa wäğdä birde, läkin ütämäde. Nişläp üz telendä uqımıylar, dip mäktäplär açu turında Tatar kongressında üze çığış yasadı. Şulay söylibez, ä Rossiä imperiäsendä mäktäplärne yabu protsessı bara. Ni eşlärgä belmägännän, cıyılış, xartiä qabul itep, üzebezneñ taläplärebezne äytep, üseştä bulırğa tieşle tatar teleneñ küz aldında yuqqa çığa baruı, imperiä xäräkätne yuqqa çığara barğanda, bez älege mä’sälälärne cıyılışıp xäl itärgä buldıq.
Ence Dautova: Bezneñ ictimaği üzäktä Sovet regional'nıyx predstaviteley bar. Anda Tatarstannıñ törle töbäkläre kerä anda. Şular belän bezneñ elemtäbez bik äybät. Här daim oçraşıp torabız. Oçraşularnıñ bersendä şundıy fiker tudı. Bik küp mäs'älälär cıyıldı. Mäğlümat SMİda ğına tügel ide, härber töbäklärgä, rayonnarğa, şähärlärgä xatlar cibärdek. Qazanlılarğa, yaqın şähärlärgä telefon aşa xäbär ittek. Türälärgä dä konvertlar aşa çaqırular cibärdek, kilmägännären belsäk tä.
Rimzil Wäli: Räsmi, yäki ictimaği çaralar belän bergä, bu oppozitsion çığışmı, yä urtaq çaramı?
Ence Dautova: Oppozitsion dip äytmäs idem min. Monda törle oyışmalardan keşelär buldı, xätta urıs oyışmalarınnan da. Citdi fiker alışular buldı. Xäzerge tormış bügen berkemne dä bitaraf qaldırmıy. Barısı da kiläçäk xaqında uylıy.
Rimzil Wäli: Qunaqlar, inde cıyınnıñ eçtälegenä küz salıyq. Nindi temalar tikşerelde häm nindi näticälär, bäyälär, tezislar, nindi yomğaq yasaldı?
Ğalişan Nuriäxmät: Bez rezolyutsiä häm tatar xalqın yaqlaw turında xartiä qabul ittek. Bu xartiädä bez üzebezneñ böten teläklärebezne belderdek. Çönki böten çığış yasawçılar da xalıqnıñ xäyerçelektä qaluı, xalıqnıñ betügä taban baruı turında söylädelär.
Rimzil Wäli: Älege xartiäğa barğan jurnalisttan Aydar Xälim çığışınnan qısqa ğına ber özek sorap alğan idek. Şunı tıñlap kitik.
Aydar Xälim: Siksän sigezençe – tuqsan ikençe yıllarda çıqqan milli xäräkätebez ikegä bülende: yäğni mäydandağılar häm balkondağılar. Yäğni, yäşel bayraqlar kütärep bez uramda qinalabız, tegelär balkonnan qarap tora. Häm tatar intelligentsiäseneñ balkonnan qarap toruı bezne şuşı tragediäğa kiterde. Tatarnı satu, tatarnı yuqqa çığaru belän tatar üze kübräk şöğellänä. Bezgä añlarğa kiräk, bezneñ milli xäräkät äle tulısınça bankrotqa çıqmağan. Ämma bezneñ xoqümät üzeneñ başınnan uq üzeneñ millät belän bergä bulıp tırışu näticäsendä ul millät qarşında bankrot bula. Alar millät xaqına soñğı un-unbiş yıl eçendä ber genä mul'tiplikatsion fil'm da tormışqa çığarmadılar. Tatar millätenä kitergän zıyannarı öçen alar Qol-Şärif mäçete belän genä otçitıwat'sya itep betmäslär. Bu süzlärne äytü miña bik qıyın. Alar miña doşmannar tügel. Ämma alarnıñ korrupsiäğa şulqädär batuı maturlıq östämi. Minem qulımnan kilsä, Räsäygä nalog tülämäs idem, Räsäy mäktäplärendä balalarımnı uqıtmas idem, Räsäy armiäsenä yegetlärne birmäs idem. Minem Aydar Xälim digän fondım bar. Ägär millioner Xäyrullin miña aqça küçersä, min irtägä şul aqçağa nezawisimoyı televidenie açır idem, tatarça-urısça çığara başlar idem gazetalar. Min millätkä xezmät itäm, cide yıl eçendä añğa kiteräm häm tatar millätenä yul açam. Ägär dä tatar millätendä ber genä balası çit teldä uqısa da, bez anı milli tragediä itep qabul itäbez.
Rimzil Wäli: Sez Aydar Xälimneñ çığışın tıñladığız. Ul waqıtta bäxäs buldımı?
Ğalişan Nuriäxmät: Bäxäs buldı. Milli xäräkät xäzerge citäkçelärebezne alğa çığardı, dip östäp tä äyttelär. Şulay uq bäysezlek turında süz bardı. Bäysezlek tatar xalqına ber närsä dä birmäde. Läkin ul kemnärneñder material' yağına fayda kiterde. Ä alar tatar xalqına bernärsä dä eşlämädelär dip äytüçelär dä buldı.
Ence Dautova: Aydar Xalitnıñ fikere zalda utıruçılarnıñ fikere belän ber buldı, çönki tänqit itüçelär bulmadı. Läkin ul ällä nindi yaña fikerlär äytmäde. Anı bik qızıqsınıp tıñladılar. Minemçä, näticäse bulır. Matbuğatta yazıp çığarlar äle.
Rimzil Wäli: Şulay itep bu cıyında tatar millätneñ xäle bik awır buluı. Annan çığu yulları kem tarafınnan eşlänergä tieşlege äyteldeme?
Ğalişan Nuriäxmät: Xartiädä äytelgän inde – Tatarstanda berdän-ber tel bulıp, xalıqnıñ matdi yağın xäl itü.
Ence Dautov:. Qızıl cep bulıp böten çığışlarnı arqılı ütkän fiker –Mäskäw yağınnan Tatarstanğa, tatar xalqına basım artıq köçäyep baru. Tatar tele betä, rus faşizmı üsep bara. Bu qurqınıç xäl Qazan şähärendä genä tügel, başqa şähärlärdä dä sizelä.
Rimzil Wäli: Bez räsmi çığışlardan un-unbiş yıl eçendä açılğan näşriätlär, gazetalar, sputnik televideniese, äle eşläp kilgän mäktäplärne niçek bäyäli alabız. Mäsälän, Bötendönya kongressı bar, Talğat Bariev citäklägän prezidium bar. Bu turıda närsä äytä alasız.
Ğalişan Nuriäxmät: Küptän tügel ”Tatarskie novosti” gäcitendä Bötendönya tatar kongressı räise Rinat Zakirovnıñ mäqäläse çıqtı. Ul anda: ”Bezneñ küp kenä säyäsätçelärebez çığa da? Mäskäwneñ milli xäräkätkä, milli üseşkä iğtibarı yuq di. Min bolay äytmäs idem. Anıñ säyäsäte bar, anı qıçqırıp qına äytmilär. Menä konstitutsiädä qaralmağan okruglar oyıştırıldı”,- dide.
Rimzil Wäli: Okruglar ğına oyıştırılmadı, älifba turında ğomum fiker bulmadı, Tatarstanda şartnamä raslanmıy qaldı, Tatarstannan naloglarnıñ 74% kitä. Ä bez närsä eşlädek soñ?
Ğalişan Nuriäxmät: Bez tatarlarnıñ citmeş biş protsentı Tatarstanda yäşämi dibez. Läkin kürüebezçä gazetalar da, mäktäplär dä yabıla.
Ence Dautov: Tatarstanda milli xäräkät ber dä tuqtağanı yuq – piketlar oyıştıru, täqdimnär, möräcäğät belän çığabız. Möselmannar öçen köräş alıp barabız.
Rimzil Wäli: Ä ni öçen başqa orğannar anıñ öçen köräşmilär. Şağirlär, yazuçılar, fän, filarmoniä, näşriätlär, qayda soñ milli cämäğätçelek?
Ence Dautova: Ul sorawlarnı bez dä quyğan idek. Alarğa da çaqırular cibärdek. Qayberläre kilde. Kemder köräşer, qayberäwlär şuşı eşlärne eşlär.
Rimzil Wäli: Ä fänni, mädäni, tarixi oyışmalarnıñ eşläre berär milli eşneñ balansına keräme?
Ence Dautova: Bezneñ tatar ictimaği üzäge şundıy oçraşularğa här waqıt äzer. Bezneñ wäkillärebez gel tügäräk öställärdä qatnaşalar, çığışlar yasıylar. Ul köräşçelär ber tiensezgä yörilär. Yöräkläre, cannarı tatar xalqı, millät öçen yanıp torğaç, bitaraf qala almıylar.
Rimzil Wäli: 1989 yılnıñ uncidençe fevralendä Qamal teatrında Bötentatar ictimaği üzägeneñ berençe qorıltayı ütkän ide. Xäzer Marat Mulyukovnıñ iseme belän däwam itkändä, xällär elekke zamannardan zur üzgäreş bulmağan kebek. Şul waqıtta çığış yasağan liderlar bäyäläp, yomğaq yasıylar. Ä yäşlär qayda?
Ğalişan Nuriäxmät: Yäşlär azraq. Alar kürep toralar, kübesenä milli xäräkättä qatnaşqan öçen basım baruın. Ayıruça dini oyışmalar yağına. Alar şunlıqtan qurqalar.
Ence Dautova: Bez yäşlär kiler dip ömetlänäbez. Älege cıyınğa yäşlär kilde, tıñlap utırmasalar da. Menä xäter könen yäşlär üzdırdı bit, ”Üzebez” yäşlär xäräkäte.
Rimzil Wäli: Milli xäräkätneñ küp kenä plannarı däwlät oyışmaları tarafınnan ütälde häm xäzerge çorda yaña maqsatlar quyıp, anıñ öçen äzerlek başlandı dip äytergä mömkinme? Marat abıy Mulyukov monda bulsa, ul närsä äyter ide?
Ence Dautova: Ägär märxüm Marat abıy äle isän bulsa, ul ükenmäs ide. Xäzerge çorda şuşı köräşkä, ictimaği üzäkneñ eşenä bik nıq basım bara. Şulay da bulsa, çäçlären ağartıp, armıy-talmıy, süz äytergä qurkmıyça, cıyılışıp, fiker äyteşep, törle yullar ezläw – här kemgä birelmägän. Bu Marat Mulyukovnıñ mäktäbe.
Rimzil Wäli: Bu xartiädä bik kisken, awır tänqit süzläre yazılğan. Ber atna ütte. Nindider ez qaldırdımı ul?
Ğalişan Nuriäxmät: Äle işetelmi.
Ence Dautova: Tä'sire bulır, Alla boyırsa. Çığışlarnıñ barısın da cıyıp, broşyura çığarırğa da telägebez bar.
Rimzil Wäli: Bu tügäräk östäl söyläşüendä 26 mayda ütkän cıyında yañğırağan barlıq çığışlar da yañğıramadı. Xartiä 2007 dip atalğan dokumentnıñ eçtälege dä äle matbuğatta basılmağan. Ämma anıñ ruxı, ideyäse ser tügel. Azatlıqqa ul Rafis Kaşapovnıñ elektron xatınnan bilgele buldı. Bügenge xäl turında, ber tatarnıñ ikençe tatar belän kisken söyläşüe, xätta ber-bersen tänqitläw genä tügel, xökem itüe elek tä, xäzer dä kiñ yañğıraş taba almıy. Möstäkıyl' fikerle milli liderlar häm deputatlar, däwlät apparatı xezmätkäre bulğan millättäşlärneñ qapma-qarşı pozitsiäse dä bulırğa mömkin. Här äytelgän süz, küktän iñderelgän xaqiqät bula almıy. Ämma fikerlär yañğırarğa häm xalıqqa taralırğa tieş. Östämälär, al'ternativ täqdimnär, qaraşlar bulsa, Azatlıq radiosınıñ tügäräk östälendä tağın söyläşergä mömkin. Azatlıqnıñ Qazan bülegenä xat yazu öçen adresı: 420012 Qazan-12, a/t 155. Telefonı (Qazan kodı 843) 5705-245, 5-705-246.