UNESCO, dönyanıñ mäşhür sufi fälsäfäçese Cälälätdin Rumineñ, 800nçe tugan köne uñayınnañ, 2007 yılnı xalıqara Rumi yılı itep iğlan itte. Kürenekle şağir, fälsäfäçe häm İslam ğalime Möxämmäd Cälälätdin üzennäñ soñ kilgän keşelärgä täser itkän. Rumi näselennän bulğan keşelär oyıştırğan "äylängän derwişlärne" böten dönya belä. Anıñ yazğan şiğerläre häm äytemnär cıyıntıqları xäzer iñ küp satıla torğan kitaplar arasında....
Soñğı waqıttagı qızıqsını barı tik ädäbiät ölkäsendä tügel, sänğat dönyasında üz täseren kürsätte. Mäwlananıñ äsärläre şundıy kiñ ölkädä taralğan ki, ğalimnär üzläre dä anı ber-ike süz belän añlata almıy. Möxämmäd Cälalätdin Ruminı İslam dönyasında, Mäwlana yäisä ostaz dip tanıylar. Anıñ şiğerläre häm äsärläre, fälsäfi fikerläwe, dönya mädäniäte, şulay uq tatar ädäbiätı, şiğriätenä bik tirän yoğıntı yasağan.
"Şäfqät häm märxämättä qoyaş kebek kiñ bul Başqalarnıñ ğayeben tön kebek kürmäs bul Yumartlıqta yılğa kebek mul bul Tıynaqlıqta tufraq kebek tigez bul Açu häm näfrättä ülgän keşe kebek cawapsız bul Yä bulğanıñ kebek küren, yä kürengäneñ kebek bul."
Konyada bulıp kitkän här keşe Mäwlänänıñ xäzer inde suvenir itep taşqa suğılğan bu 7 üget-näsixäten alıp kitä.
Mäskäwdäge Şarqiät İnstitutında eşläwçe yazuçı häm şağir Natalya Prigarina, Mäwlana äsärlären Rus telenä tärcemä itä. Ul, Mäwlananı, keşeçlek dönyasın bayıtqan şağir häm fälsäfäçe dip atıy.
Prigarina, radiobızğa, Mäwlana kertkän xezmätläre bulmasa, dönya fälsäfäse häm ädäbiatı xäzerge waqıtta başqa töstä bulır ide di:
"Rumi bulmağan bulsa, Hindi, Paqıstani, Malay yäisä İndoneziälı şağirlär bulmas ide. Äfğanstan häm başqalarnı sanap torası da yuq. Beläsezme, keşelär mondıy äyberlärdän niçek täserlänä. Keşe saf su eçsä, anıñ gäwdäse çistara bit. Bu Mäwlananıñ täserendä dä şul uq sizelä, anıñ icatı keşelärneñ ruxın çistarta, aña şäkel birä, ul keşene keşe itä."
"Kil, kem bulsañ da, äydä, kil. Käferme sin, mäcüsime, sınğa tabınuçımı, barıber kil. Bezneñ mäcles ömetsezlek urını tügel, Yöz tapqır wäğdäñnän qaytqan bulsañ da, haman da kil..... "
Mäwlana Cälalätdin Rumi, 1207nçe yılnıñ 30nçı Sintäberenda, xäzerge Äfğan cire bulğan Bälx wilayätendä tua. Mäwlana ğämereneñ küp öleşen, wafat bulğançığa qadär, elek Selçuklar däwläte başqalası, xäzer Törkiäneñ Konya şähärendä kiçerä häm 1273nçe yılda şunda wäfat itä.
Bik küp sufiçı, anıñ 6 tomnañ torğan Ruxi Bäyannar cıyıntığın, dönyada iñ möhim kitaplarnıñ berse bularaq qabul itä. Anıñ İslamğa qaraşı bälki bu dürtlektä taswirlängän bulğandır.
Ğömerem bulğança min İslamnıñ xezmätçesemen Saylanğan berdänber, Möxämmät yulında tuzanmın Kemder minem äytkän bu süzlärdän ğayreseñ äytsä, Min räncim, baş tartamın.
Mäwlänanıñ fiker yörtüe mädäniät yäisä din belän çiklänmi. Üzeneñ mäşhür bäyännarınıñ bersendä ul "tuğanım häm çit keşene bertigez küräm" di. Bar millätlär dä ber tigez digän töşençä anıñ fälsäfäseneñ nigeze bula.
Şuña da, törle illär Mäwlananı üzeneke itep qabul itä. Farsı telle häm törki telle millätlär arasında Mäwlana urtaq mäğnäğä iä. Mäwlana äsärläreneñ zur öleşen, yäşägän waqıtta, şiğergä, äytemgä yatışlı buluı arqasında şiğer tele dip qabul itelgän farsı telendä yaza, äsärläre arasında törekçä häm grek telendä özäklär dä bar. Anıñ äsärläre törle tellärgä tärcemä itelgän.
Mäwlanağa bulğan iğtibar, soñğı ğasırda Könbatış dönyasında da arta başladı. 20nçe ğasır AQŞ mädäniätendä, Mäwlananıñ tärcemä itelgän mäxäbbät şiğerläre pop cırçısı Madonna tarafınnañ cırlandı. Amerikalı Coleman Barks Mäwlana şiğerläreñ, ingilizçägä tärcemä itte häm dönya bu kitapnıñ 500 meñnäñ artıq nösxası satıldı.
Crister Hedin, Stockholm Universitäte Dinnär-ara belgeçe. Mäwlana şiğerläreneñ yaratıluınıñ säbäbeñ “uqırğa ansat läkin añlarğa awır bulu” belän añlata. Bu da älbättä qızıqsınunı arttıra:
"Mäwlana üz şiğerlärendä, Allah häm keşe arasındağı mönäsäbätne bik tılsımlı räweştä añlata. Häm qaysı waqıtta ul, anı censi xislär aşa taswirlıy häm añlata. Ul sine baştan uq mökibbän itep qızıqsındırıp yaza. Häm sin soñınnañ ğına añlıysıñ, ul monda Allah belän keşe arasındağı mönäsäbätne añlatğan bulğanıñ. Yuğıysä ädäbi küzlektän qarağan keşelär monıñ censi tormış, yäisä keşe mäxabbäteñ añlatqan şiğerlär bularaq añlawları ixtimal."
Fenalillah töşençäse bar... Rumi fälsäfäsendä ul Allahı Täğälä mäxäbbäten señderü xäle. Bu xälgä citkän keşelär här waqıt barı tik Allahı täğäläne uylıy, böten ğamällären barı tik anıñ rizalığı öçen qıla.
Mäwlana köy, şiğer häm därwişlär biyüen Xodayğa citüdä, anı xis itüdä ber qoral bularaq kürä. Anıñ qaraşınça biü aşa keşe näfesenennäñ qotılıp, ruxi tormışta üsä. Därwişlär biüen kürgän keşelär, biüçelärneñ säxnädä äylänep toruın belä. Ul äylänü närsäne añlata soñ?
"Uñ qulımnı kütäräm, Sul qulımnı töşeräm, Telemne küñlemä salam da, Mäwlänä kebek äylänäm."
Uñ qul kükkä Xodayğa taba ürelä häm ikençese Xodaydan alğannı xalıqqa birä.
Ruminıñ wafatınnan soñ ulı häm yaqtaşları äylängän därwişlär – üzläreneñ serle biyülären oyıştırıp cibärälär. Bu biyü tärtiben Rumi näselennän kilüçelär häm anıñ däwamçıları saqlıy.
Könyada Mäwlänanıñ qaberendä, "bez ülgäç, qaberne cirdä ezlämägez, ul – keşelärneñ küñelendä" dip yazılğan.
"Şäfqät häm märxämättä qoyaş kebek kiñ bul Başqalarnıñ ğayeben tön kebek kürmäs bul Yumartlıqta yılğa kebek mul bul Tıynaqlıqta tufraq kebek tigez bul Açu häm näfrättä ülgän keşe kebek cawapsız bul Yä bulğanıñ kebek küren, yä kürengäneñ kebek bul."
Konyada bulıp kitkän här keşe Mäwlänänıñ xäzer inde suvenir itep taşqa suğılğan bu 7 üget-näsixäten alıp kitä.
Mäskäwdäge Şarqiät İnstitutında eşläwçe yazuçı häm şağir Natalya Prigarina, Mäwlana äsärlären Rus telenä tärcemä itä. Ul, Mäwlananı, keşeçlek dönyasın bayıtqan şağir häm fälsäfäçe dip atıy.
Prigarina, radiobızğa, Mäwlana kertkän xezmätläre bulmasa, dönya fälsäfäse häm ädäbiatı xäzerge waqıtta başqa töstä bulır ide di:
"Rumi bulmağan bulsa, Hindi, Paqıstani, Malay yäisä İndoneziälı şağirlär bulmas ide. Äfğanstan häm başqalarnı sanap torası da yuq. Beläsezme, keşelär mondıy äyberlärdän niçek täserlänä. Keşe saf su eçsä, anıñ gäwdäse çistara bit. Bu Mäwlananıñ täserendä dä şul uq sizelä, anıñ icatı keşelärneñ ruxın çistarta, aña şäkel birä, ul keşene keşe itä."
"Kil, kem bulsañ da, äydä, kil. Käferme sin, mäcüsime, sınğa tabınuçımı, barıber kil. Bezneñ mäcles ömetsezlek urını tügel, Yöz tapqır wäğdäñnän qaytqan bulsañ da, haman da kil..... "
Mäwlana Cälalätdin Rumi, 1207nçe yılnıñ 30nçı Sintäberenda, xäzerge Äfğan cire bulğan Bälx wilayätendä tua. Mäwlana ğämereneñ küp öleşen, wafat bulğançığa qadär, elek Selçuklar däwläte başqalası, xäzer Törkiäneñ Konya şähärendä kiçerä häm 1273nçe yılda şunda wäfat itä.
Bik küp sufiçı, anıñ 6 tomnañ torğan Ruxi Bäyannar cıyıntığın, dönyada iñ möhim kitaplarnıñ berse bularaq qabul itä. Anıñ İslamğa qaraşı bälki bu dürtlektä taswirlängän bulğandır.
Ğömerem bulğança min İslamnıñ xezmätçesemen Saylanğan berdänber, Möxämmät yulında tuzanmın Kemder minem äytkän bu süzlärdän ğayreseñ äytsä, Min räncim, baş tartamın.
Mäwlänanıñ fiker yörtüe mädäniät yäisä din belän çiklänmi. Üzeneñ mäşhür bäyännarınıñ bersendä ul "tuğanım häm çit keşene bertigez küräm" di. Bar millätlär dä ber tigez digän töşençä anıñ fälsäfäseneñ nigeze bula.
Şuña da, törle illär Mäwlananı üzeneke itep qabul itä. Farsı telle häm törki telle millätlär arasında Mäwlana urtaq mäğnäğä iä. Mäwlana äsärläreneñ zur öleşen, yäşägän waqıtta, şiğergä, äytemgä yatışlı buluı arqasında şiğer tele dip qabul itelgän farsı telendä yaza, äsärläre arasında törekçä häm grek telendä özäklär dä bar. Anıñ äsärläre törle tellärgä tärcemä itelgän.
Mäwlanağa bulğan iğtibar, soñğı ğasırda Könbatış dönyasında da arta başladı. 20nçe ğasır AQŞ mädäniätendä, Mäwlananıñ tärcemä itelgän mäxäbbät şiğerläre pop cırçısı Madonna tarafınnañ cırlandı. Amerikalı Coleman Barks Mäwlana şiğerläreñ, ingilizçägä tärcemä itte häm dönya bu kitapnıñ 500 meñnäñ artıq nösxası satıldı.
Crister Hedin, Stockholm Universitäte Dinnär-ara belgeçe. Mäwlana şiğerläreneñ yaratıluınıñ säbäbeñ “uqırğa ansat läkin añlarğa awır bulu” belän añlata. Bu da älbättä qızıqsınunı arttıra:
"Mäwlana üz şiğerlärendä, Allah häm keşe arasındağı mönäsäbätne bik tılsımlı räweştä añlata. Häm qaysı waqıtta ul, anı censi xislär aşa taswirlıy häm añlata. Ul sine baştan uq mökibbän itep qızıqsındırıp yaza. Häm sin soñınnañ ğına añlıysıñ, ul monda Allah belän keşe arasındağı mönäsäbätne añlatğan bulğanıñ. Yuğıysä ädäbi küzlektän qarağan keşelär monıñ censi tormış, yäisä keşe mäxabbäteñ añlatqan şiğerlär bularaq añlawları ixtimal."
Fenalillah töşençäse bar... Rumi fälsäfäsendä ul Allahı Täğälä mäxäbbäten señderü xäle. Bu xälgä citkän keşelär här waqıt barı tik Allahı täğäläne uylıy, böten ğamällären barı tik anıñ rizalığı öçen qıla.
Mäwlana köy, şiğer häm därwişlär biyüen Xodayğa citüdä, anı xis itüdä ber qoral bularaq kürä. Anıñ qaraşınça biü aşa keşe näfesenennäñ qotılıp, ruxi tormışta üsä. Därwişlär biüen kürgän keşelär, biüçelärneñ säxnädä äylänep toruın belä. Ul äylänü närsäne añlata soñ?
"Uñ qulımnı kütäräm, Sul qulımnı töşeräm, Telemne küñlemä salam da, Mäwlänä kebek äylänäm."
Uñ qul kükkä Xodayğa taba ürelä häm ikençese Xodaydan alğannı xalıqqa birä.
Ruminıñ wafatınnan soñ ulı häm yaqtaşları äylängän därwişlär – üzläreneñ serle biyülären oyıştırıp cibärälär. Bu biyü tärtiben Rumi näselennän kilüçelär häm anıñ däwamçıları saqlıy.
Könyada Mäwlänanıñ qaberendä, "bez ülgäç, qaberne cirdä ezlämägez, ul – keşelärneñ küñelendä" dip yazılğan.