Möhacirlek mäs''äläse küp qırlı. Ğadättä bez kübräk çit illärgä kitkän watandaşlarıbız turında söyläsäk, Rusiägä, şul sanda Tatarstan belän Başqortstanğa qaytıp watandaşlıq alırğa teläwçelär dä bar, monı onıtmasqa kiräkter, xörmätle tıñlawçılar. Sovetlar Berlege tarqalğaç qayberäwlärneñ tuğannarı, yaqın dusları häm xattä ğailä äğzaläre avtomatik räweştä çit ildä qaldı. Elek ğadi genä küreşep oçraşıp yäşäwçelär torımışına – viza, tamojnya, çik buyı digän yat süzlär kerde. Bügen süz Rusiä watandaşlığı turında.
BDB däwlätlärennän Tatarstan häm Başqortstanğa qaytqan millättäşlärebezneñ sanın äytü bik qıyın, çönki bu xaqta räsmi mäğlümat tä yuq, bu ike respublikanıñ räsmiläre – tuğan yaqqa qaytqan tatar-başqortlarğa ber nindi yardäm kürsätmi. Biregä qaytqan millättäşlärebez tulı xoquqlarğa iä bulu öçen Rusiä watandaşlığın alırğa tieş bula.
Ğadi keşelär öçen ''Rusiä watandaşlığı" digän süz närsäne añlata?
1.
köndälek tormışnıñ ber öleşe 2.
berär däreslektän alınğan termin
Asılda – xalıq berençe cawapnı saylarğa tieş. Ämma çınbarlıq şunı kürsätä ki, Rusiädä yäşäwçelär üzläreneñ nindi il watandaşları buluı turında iskä töşermi diärlek. Üzeñneñ Rusiä watandaşı buluıñnı saylawlar waqıtı citkäç iseñä töşerälär yäisä çit ilgä çıqqanda törtterep kürsätälär. Jurnalist Bikä Timerova Qazan uramnarında keşelärgä "Rusiä watandaşlığı sezneñ öçen närsäne añlata" digän soraw belän möräcäğtä itte. Cawaplardan kürengänçä, ğadi xalıq däwlät masştablarında yäşämi, keşelärne kübräk ğailäse, öye, milläte qızıqsındıra. Kemder Rusiäne –ildä cawapsızlıq çäçäk atqanı öçen yarata, başqalar Törkiägä bulsa da kitergä ömetlänä.
2002nçe yılnıñ 1 nçe iülennän başlap Rusiädä watandaşlıq turında yaña qanun ğamälgä kerde. Qanunçığaruçılar''nıñ qanunnarnı niçek itep icat itergä häm qabul itergä üz dälilläre bardır, dip ışanası qala. Yuqsa watandaşlıq alu mäs''äläsendä, äytik Üzbäkstanda yäşägän keşene, Rusiä watandaşlığı alırğa telägän Aljir keşesenä tiñläwne niçek añlarğa? Ä yaña qanun başta näq şul turıda ide. Soñıraq, 2003nçe yılnıñ 15 dekaberennän bu qanunğa östämälär kertelde. Xäzer inde BDB däwlätlärennän kilüçelär öçen Rusiä watandaşlığın alu ciñeläytelgän. Qanundağı barlıq şartlar ütälmäsä dä watandaşlıq alıp bula. Rusiädä waqıtlıça yäşäw röxsätenä iä bulğan barlıq BDB illäre keşeläre: -watandaşlıqqa 5 yıl kötmiçä dä möräcäğät itä ala -eş urnı häm daimi xezmät xaqı buluı – şart tügel -rus telen belüenä dällär kiräk tügel ike genä şart qala – alar da Konstitutsiä häm Rusiä qanunnarın ütäw häm elekke watandaşlıqtan baş tartu. Rusiä watandaşlığın bu ciñelleräk yul belän alırğa mömkinlege bulğannar tieşle idarälärgä Sovetlar Berlegendä tuu turında tanıqlıq häm tağın qayber dokumentlar birergä tieş bula. Ä menä rus tele belemen isbatlar öçen 1991nçe yılnıñ 1 sintäberenä qadär elekke Sovetlar Berlegendä yäki annan soñ Rusiädä alınğan diplom kiräk. Bulmasa – Rusiäneñ mäğärif ministrlığı lisenziäsenä iä bulğan nindi dä bulsa uqu yortında rus tele uqığanı turında tanıqlıq kiräk. Ämma 65 yäştän olıraq bulğan irlär häm 60 yäştän olıraq bulğan xatın-qızlar, şulay uq 1nçe gruppa invalidlardan – watandaşlıq alu öçen rus tele beleme taläp itelmi. Çit il keşelärennän Rusiä watandaşlığı öçen däwlät imtixanın ala torğan ber üzäk näq ber ay elek Başqortstan Däwlät Universitetında açıldı, xörmätle tıñlawçılar. Anda bezneñ Ufadağı xäbärçebez Fänis Fätxi bulıp qayttı. FF: Tögäl ber ay elek Başqortstan däwlät universitetında çit illär watandaşlarınnan urıs tele buyınça imtixan alu Üzäge eşli başlağan ide. Älege Üzäkne oyıştırunıñ üz başlanğıçı bar. Uzğan yılnıñ cäyendä Rusiä Mäğärif ministrlığı, Rusiä Federätsiäseneñ «Watandaşlıq turında»ğı qanunına nigezlänep, çit illär watandaşlarınnan urıs telen belülärenä test ütkärüne oyıştıru xaqında färman qabul itkän ide. Ul färmanğa berketmädä Rusiäneñ qaysı yuğarı uqu yortlarında şundıy test alu üzäkläre oyıştıru mömkin buluı xaqında da äytelgän. Şul isemlektä Başqortstannan ber genä uqu yortına – Başqortstan däwlät universitetına ğına şundıy üzäk açu xoquqı birelgän.
Älege üzäkneñ eşçänlege belän täfsilleräk tanışu öçen bez anıñ citäkçese, universitetnıñ urıs tele häm anı uqıtu metodiqası qäfedrası möğallimäse, dotsent Nuriä Ğallämowa belän oçraşıp söyläştek. Nuriä xanım süzlärençä, monıñ işe üzäklär Rusiäneñ här sub''yektında berär yuğarı uqu yortında açılğan. Başqortstanda anıñ töp uniwersitetta açıluı bu yuğarı uqu yortınıñ däräcäse çınlap ta yuğarı buluına açıq dälil, di Nuriä Ğallämowa.
– Äle bezneñ üzäkneñ eşçänlegenä universitetnıñ unğa yaqın iñ yaxşı möğallimnäre cälep itelgän, – di Nuriä xanım. – Şularnıñ ikese çit illär watandaşlarınnan imtixan alu xoquğına iä, yağni alar maxsus sertifikatlı uqıtuçılar. Alar Mäskäwdä maxsus kurslarda belem alıp, şaqtıy täcribä tuplap qayttılar.
Nuriä Ğallämowa süzlärençä, Üzäkneñ töp ike maqsatı bar: berençedän, Rusiä watandaşlığın alırğa telägän çit illär keşelärennän tieşle imtixan, test qabul itü, ikençedän, Rusiä, şul isäptän Başqortstan wuzlarında belem alırğa telägän, yä bulmasa biredä üz biznesın, üz eşen başlawçılarğa urıs telen öyrätü. «Yaña başlağan eşebezdä bez üzebezdän bernindi yañalıq ta uylap çığarmadıq, – di Nuriä xanım. – Dönya illärendä moñarçı bu täñgäldä nindi alımnar qullanılğan bulsa, şul uq yullar belän, şul uq ısullar belän eşlibez. TORFL proğramması nigezendä sınaw tota çit il watandaşları. İkençe törle itep äytkändä, xalıqara taläplärgä tayanıp eş itäbez». Rusiä watandaşı bulırğa teläwçelär urıs tele buyınça testnı motlaq tapşırırğa tieş ikän. Ä menä Rusiägä, şul isäptän Başqortstanğa waqıtlıça ğına kilep qayda da bulsa belem alırğa yäki üz eşlären açarğa teläwçelärgä äle bu eş mäcbüri tügel, ämma barıber, täqdim räweşendä bulsa da, urıs telennän imtixan birü kiñäş iteläçäk di. Üzäk citäkçese mäğlümatlarına kürä, bügenge köndä Başqortstanda 3 meñnän artıq çit il watandaşı terkälgän. Alarnıñ küpçelege urıs telen tieşle däräcädä belmi, yäisä bötenläy dä «ipi – tozlıq qına» belä. Başqortstanda yaqın çit illär watandaşlarınnan tış, soñğı yıllarda yıraq çit illär wäkilläre dä işäyde. Alar arasında ayıruça w''yetnamlılar, töreklär, qıtaylılar küpçelekne täşkil itä. Äfğanlılar da bar. Alarnıñ berniçäse yaña ğına universitettağı üzäktä imtixannarnı uñışlı birgän. Ä, ğomumän, biredä imtixannar qabul itüneñ tärtibe tözelgän häm şunıñ nigezendä aprel – may aylarında uq inde baytaq qına keşe sınaw totaçaq. Nuriä Ğallämowa fikerençä, Başqortstanda çit illär watandaşlarınnan urıs telennän imtixan alu yaqın kiläçäktä kiñ qolaç alaçaq, çönki monı qanun taläp itä. Äle imtixannar birergä teläwçelär Üzäk citäkçese isemenä ğärizä yaza häm täwge oçraşuda üzläreneñ pasportın ğına kürsätä. Artıq bernindi doqumentlar da taläp itelmi di. Bügenge köngä Üzäktä belem alırğa häm urıs telen belü däräcäsenä sınaw totarğa teläp yegermegä yaqın keşe ğärizä yazğan da inde. Bu, älbättä, Başqortstandağı 3 meñnän artıq çit il keşesen isäpkä alsañ bik küp tügel. Ämma test tapşıru Üzäge üze dä yaña ğına eşli başlağan, şuña kürä anıñ açıluı xaqında küplär belmi dä. Şuşı kimçelekne beterü öçen xäzer Üzäk wäkilläre matbuğatta belderülär, reklamalar biräçäk. Urıs telen belügä imtixan tapşıru ike kön däwam itä häm aña 60 AQŞ dolları külämendä aqça tüläw bilgelängän. Ä inde urıs telen maxsus öyränü öçen tüläw tege yäki bu keşeneñ urıs telen küpme waqıt öyränüenä bäyle bulaçaq. AQ: Axırda tağın şundıy mäğlümatem bar. Soñğı 10 yıl eçendä Rusiä watandaşlığın 5 millionğa yaqın keşe alğan. 17 mart könne Rusiäneñ Däwlät Duması Rusiä watandaşlığı turındağı qanunğa yañadan üzgäreşlär kertmäkçe bulğan, ämma bu üzgäreşlärne eşläp beterer öçen kire deputatlarğa cibärgän. Tögäl nindi üzgäreşlär turında süz barğanın bez belä almadıq, ämma qanun bik qırıs, ğamäldä bik küp awırlıqlar bula, digän süzlär yöri ide. Rusiä watandaşlığın alu eşen tağın da qatlawlandırırlar, dip uylıysı kilmi. Xäbärlär bulğaç ta Azatlıq radiosı alarnı sezgä ireşterer. Älegä soraw häm täqdimnäregez bulsa bezgä xat yazığız. www.azatliq.org Alsu Qormaş – Bikä Timerova – Fänis Fätxi Praga – Qazan - Ufa
köndälek tormışnıñ ber öleşe 2.
berär däreslektän alınğan termin
Asılda – xalıq berençe cawapnı saylarğa tieş. Ämma çınbarlıq şunı kürsätä ki, Rusiädä yäşäwçelär üzläreneñ nindi il watandaşları buluı turında iskä töşermi diärlek. Üzeñneñ Rusiä watandaşı buluıñnı saylawlar waqıtı citkäç iseñä töşerälär yäisä çit ilgä çıqqanda törtterep kürsätälär. Jurnalist Bikä Timerova Qazan uramnarında keşelärgä "Rusiä watandaşlığı sezneñ öçen närsäne añlata" digän soraw belän möräcäğtä itte. Cawaplardan kürengänçä, ğadi xalıq däwlät masştablarında yäşämi, keşelärne kübräk ğailäse, öye, milläte qızıqsındıra. Kemder Rusiäne –ildä cawapsızlıq çäçäk atqanı öçen yarata, başqalar Törkiägä bulsa da kitergä ömetlänä.
2002nçe yılnıñ 1 nçe iülennän başlap Rusiädä watandaşlıq turında yaña qanun ğamälgä kerde. Qanunçığaruçılar''nıñ qanunnarnı niçek itep icat itergä häm qabul itergä üz dälilläre bardır, dip ışanası qala. Yuqsa watandaşlıq alu mäs''äläsendä, äytik Üzbäkstanda yäşägän keşene, Rusiä watandaşlığı alırğa telägän Aljir keşesenä tiñläwne niçek añlarğa? Ä yaña qanun başta näq şul turıda ide. Soñıraq, 2003nçe yılnıñ 15 dekaberennän bu qanunğa östämälär kertelde. Xäzer inde BDB däwlätlärennän kilüçelär öçen Rusiä watandaşlığın alu ciñeläytelgän. Qanundağı barlıq şartlar ütälmäsä dä watandaşlıq alıp bula. Rusiädä waqıtlıça yäşäw röxsätenä iä bulğan barlıq BDB illäre keşeläre: -watandaşlıqqa 5 yıl kötmiçä dä möräcäğät itä ala -eş urnı häm daimi xezmät xaqı buluı – şart tügel -rus telen belüenä dällär kiräk tügel ike genä şart qala – alar da Konstitutsiä häm Rusiä qanunnarın ütäw häm elekke watandaşlıqtan baş tartu. Rusiä watandaşlığın bu ciñelleräk yul belän alırğa mömkinlege bulğannar tieşle idarälärgä Sovetlar Berlegendä tuu turında tanıqlıq häm tağın qayber dokumentlar birergä tieş bula. Ä menä rus tele belemen isbatlar öçen 1991nçe yılnıñ 1 sintäberenä qadär elekke Sovetlar Berlegendä yäki annan soñ Rusiädä alınğan diplom kiräk. Bulmasa – Rusiäneñ mäğärif ministrlığı lisenziäsenä iä bulğan nindi dä bulsa uqu yortında rus tele uqığanı turında tanıqlıq kiräk. Ämma 65 yäştän olıraq bulğan irlär häm 60 yäştän olıraq bulğan xatın-qızlar, şulay uq 1nçe gruppa invalidlardan – watandaşlıq alu öçen rus tele beleme taläp itelmi. Çit il keşelärennän Rusiä watandaşlığı öçen däwlät imtixanın ala torğan ber üzäk näq ber ay elek Başqortstan Däwlät Universitetında açıldı, xörmätle tıñlawçılar. Anda bezneñ Ufadağı xäbärçebez Fänis Fätxi bulıp qayttı. FF: Tögäl ber ay elek Başqortstan däwlät universitetında çit illär watandaşlarınnan urıs tele buyınça imtixan alu Üzäge eşli başlağan ide. Älege Üzäkne oyıştırunıñ üz başlanğıçı bar. Uzğan yılnıñ cäyendä Rusiä Mäğärif ministrlığı, Rusiä Federätsiäseneñ «Watandaşlıq turında»ğı qanunına nigezlänep, çit illär watandaşlarınnan urıs telen belülärenä test ütkärüne oyıştıru xaqında färman qabul itkän ide. Ul färmanğa berketmädä Rusiäneñ qaysı yuğarı uqu yortlarında şundıy test alu üzäkläre oyıştıru mömkin buluı xaqında da äytelgän. Şul isemlektä Başqortstannan ber genä uqu yortına – Başqortstan däwlät universitetına ğına şundıy üzäk açu xoquqı birelgän.
Älege üzäkneñ eşçänlege belän täfsilleräk tanışu öçen bez anıñ citäkçese, universitetnıñ urıs tele häm anı uqıtu metodiqası qäfedrası möğallimäse, dotsent Nuriä Ğallämowa belän oçraşıp söyläştek. Nuriä xanım süzlärençä, monıñ işe üzäklär Rusiäneñ här sub''yektında berär yuğarı uqu yortında açılğan. Başqortstanda anıñ töp uniwersitetta açıluı bu yuğarı uqu yortınıñ däräcäse çınlap ta yuğarı buluına açıq dälil, di Nuriä Ğallämowa.
– Äle bezneñ üzäkneñ eşçänlegenä universitetnıñ unğa yaqın iñ yaxşı möğallimnäre cälep itelgän, – di Nuriä xanım. – Şularnıñ ikese çit illär watandaşlarınnan imtixan alu xoquğına iä, yağni alar maxsus sertifikatlı uqıtuçılar. Alar Mäskäwdä maxsus kurslarda belem alıp, şaqtıy täcribä tuplap qayttılar.
Nuriä Ğallämowa süzlärençä, Üzäkneñ töp ike maqsatı bar: berençedän, Rusiä watandaşlığın alırğa telägän çit illär keşelärennän tieşle imtixan, test qabul itü, ikençedän, Rusiä, şul isäptän Başqortstan wuzlarında belem alırğa telägän, yä bulmasa biredä üz biznesın, üz eşen başlawçılarğa urıs telen öyrätü. «Yaña başlağan eşebezdä bez üzebezdän bernindi yañalıq ta uylap çığarmadıq, – di Nuriä xanım. – Dönya illärendä moñarçı bu täñgäldä nindi alımnar qullanılğan bulsa, şul uq yullar belän, şul uq ısullar belän eşlibez. TORFL proğramması nigezendä sınaw tota çit il watandaşları. İkençe törle itep äytkändä, xalıqara taläplärgä tayanıp eş itäbez». Rusiä watandaşı bulırğa teläwçelär urıs tele buyınça testnı motlaq tapşırırğa tieş ikän. Ä menä Rusiägä, şul isäptän Başqortstanğa waqıtlıça ğına kilep qayda da bulsa belem alırğa yäki üz eşlären açarğa teläwçelärgä äle bu eş mäcbüri tügel, ämma barıber, täqdim räweşendä bulsa da, urıs telennän imtixan birü kiñäş iteläçäk di. Üzäk citäkçese mäğlümatlarına kürä, bügenge köndä Başqortstanda 3 meñnän artıq çit il watandaşı terkälgän. Alarnıñ küpçelege urıs telen tieşle däräcädä belmi, yäisä bötenläy dä «ipi – tozlıq qına» belä. Başqortstanda yaqın çit illär watandaşlarınnan tış, soñğı yıllarda yıraq çit illär wäkilläre dä işäyde. Alar arasında ayıruça w''yetnamlılar, töreklär, qıtaylılar küpçelekne täşkil itä. Äfğanlılar da bar. Alarnıñ berniçäse yaña ğına universitettağı üzäktä imtixannarnı uñışlı birgän. Ä, ğomumän, biredä imtixannar qabul itüneñ tärtibe tözelgän häm şunıñ nigezendä aprel – may aylarında uq inde baytaq qına keşe sınaw totaçaq. Nuriä Ğallämowa fikerençä, Başqortstanda çit illär watandaşlarınnan urıs telennän imtixan alu yaqın kiläçäktä kiñ qolaç alaçaq, çönki monı qanun taläp itä. Äle imtixannar birergä teläwçelär Üzäk citäkçese isemenä ğärizä yaza häm täwge oçraşuda üzläreneñ pasportın ğına kürsätä. Artıq bernindi doqumentlar da taläp itelmi di. Bügenge köngä Üzäktä belem alırğa häm urıs telen belü däräcäsenä sınaw totarğa teläp yegermegä yaqın keşe ğärizä yazğan da inde. Bu, älbättä, Başqortstandağı 3 meñnän artıq çit il keşesen isäpkä alsañ bik küp tügel. Ämma test tapşıru Üzäge üze dä yaña ğına eşli başlağan, şuña kürä anıñ açıluı xaqında küplär belmi dä. Şuşı kimçelekne beterü öçen xäzer Üzäk wäkilläre matbuğatta belderülär, reklamalar biräçäk. Urıs telen belügä imtixan tapşıru ike kön däwam itä häm aña 60 AQŞ dolları külämendä aqça tüläw bilgelängän. Ä inde urıs telen maxsus öyränü öçen tüläw tege yäki bu keşeneñ urıs telen küpme waqıt öyränüenä bäyle bulaçaq. AQ: Axırda tağın şundıy mäğlümatem bar. Soñğı 10 yıl eçendä Rusiä watandaşlığın 5 millionğa yaqın keşe alğan. 17 mart könne Rusiäneñ Däwlät Duması Rusiä watandaşlığı turındağı qanunğa yañadan üzgäreşlär kertmäkçe bulğan, ämma bu üzgäreşlärne eşläp beterer öçen kire deputatlarğa cibärgän. Tögäl nindi üzgäreşlär turında süz barğanın bez belä almadıq, ämma qanun bik qırıs, ğamäldä bik küp awırlıqlar bula, digän süzlär yöri ide. Rusiä watandaşlığın alu eşen tağın da qatlawlandırırlar, dip uylıysı kilmi. Xäbärlär bulğaç ta Azatlıq radiosı alarnı sezgä ireşterer. Älegä soraw häm täqdimnäregez bulsa bezgä xat yazığız. www.azatliq.org Alsu Qormaş – Bikä Timerova – Fänis Fätxi Praga – Qazan - Ufa