"Azatlıq" radiosınıñ yäkşämbe "Awlaq öy"enä räxim itegez, qäderle tıñlawçılar! Äye, yalğışmıysız, mikrofon aldında yänä Kärim Kamal, bügen minem tawışnı sezgä başqa könnärgä qarağanda kübräk işetergä turı kiler inde. Bügenge utırmada min sezne Tatarstannıñ tarixi, häm qayberäwlär izge sanağan ber urınına, borınğı Bilär şähärçegenä çaqıram...
Başta şuşı atnada uzğan, häm "Azatlıq" radiosına turıdan-turı bäyle bulğan ber waqiğäne telgä alıp kitik äle. Yäkşämbe utırmasına äzerlek menä şunnan başlandı. Yülneñ 1-endä Tatarstannıñ "Yaña ğasır" radiosı üzendä "Azatlıq" könen ütkärgän ide. Şunda Tatarstandağı tıñlawçılar "Azatlıq"ta eşläwçe jurnalistlar, xäbärçelär belän aralaşu, radiobıznıñ tarixı, anda elegräk yañğırağan qayber tapşırular belän tanışu mömkinlegenä ireşte. Citezräkläre telefon aşa soraw da birä aldı, şular arasında Zelenodol rayonınnan Änürbäk Ğöbäydullin da bar ide. Menä anıñ sorawı...
Audio, Änürbäk Ğöbäydullin
Änürbäk äfändeneñ sorawı beraz "üzençälekleräk", döresräge şaqtıy üzençälekle bulsa da, bez anı cawapsız qaldırmasqa buldıq. Döres, "Azatlıq" radiosı säyäxät bürosı da tügel, xakimiat wazifaların da başqara almıy, şuña kürä bez Bilär yulın tieşle itep bilgeläw eşen dä üz östebezgä ala almıybız. Läkin Bilärdäge tarixi urın belän tanıştıru, anısı bula. Äle menä şuşı atnada ğına anda bezneñ Mäskäwdäge xäbärçebez Näzifä Kärimova bulıp qayttı, häm ul xäzer sezgä üz yazmasın täqdim itä. Ä min ul arada Tatarstan xaritasına bağıp, Qazannan Bilärgä niçek baru yulın qararmın...
Audio, Näzifä Kärimova
Şuşı aralarda Tatarstanda bulırğa turı kilde. Häm duslarım miña kötelmägän büläk yasap, Bilärgä säyäxätkä alıp kittelär. Bilärdäge izgelär çişmäse, Xucalar tawı turında min inde işetep belä idem. Läkin meñ tapqır işetkänçe ber tapqır kürüeñ xäyerle digän süzlär yuqqa äytelmägän bit. Menä xäzer tıñlawçılarıbızğa şuşı säyäxät xaqında söyläp, xätirälärem belän urtaqlaşırğa buldım. Bilärdäge İzgelär çişmäse, Xucalar tawı tarixı bik küptännän başlanğan. Äle islam dinen qabul itkängä qädär, mäcüsilek zamannarında, täñregä tabınğan waqıtta da bulğan ul izgelär çişmäse. İzgelär çişmäse xaqında anıñ suı mäñge bozılmıy torğan,tängä sixät birep kenä qalmıy törle awırularnı da däwalıy dip söylädelär miña. Bu urınğa möselmannar ğına tügel, xristiannar da, mäcüsilär dä elek elektän kilä torğan bulğan. Häm ul bügen dä şulay. Çärşämbe köne mäselmannar köne. Bu kön iskedän qan köne dip bilgelängän. Çönki möselmannar qorban çala anda kilep. Miña da anda näq çärşämbe könne bulırğa turı kilde. Xäzer inde xucalar tawı itägendäge izgelär çişmäse yanında barlıq unaylıqlar da buldırılğan. Mal çalır öçen ayırım urın bar. Ä inde biregä kilgän keşelär öçen urındıqlar,öställär quyılğan yegermedän artıq öste qaplawlı keçkenä çatırlar eşlängän. Häm ul urınğa kilep tabın qorıp utıuçılar öçen dä barlıq uñaylıqlar bar. Maxsus xezmät kiräk bulsa sezgä qazanın da, Samawırın da häm başqa kiräk yaraqlarnı da birep tora. Xucalar tawına älegräk cäyäw, mäçetkä kergändäge kebek ayaq kiemnären salıp, menä torğan bulğannar. Xäzer anda 444 basıqıçtan torğan maxsus yul salınğan. Ä inde taw başında öç dingä möselman , xristian, mäcüsi dinnärennä bağışlap quyılğan öç qara taş ta bar. Taw başına, taşlar yanına menep citkännän şul taş tiräle cide märtäbä äylänep teläk teläsä ul teläk hiçşiksez qabul bula didelär mica. Anısı döresterme yuqmı, läkin ömetkä ışanıp kilüçelär ul yolanı üti. Taw itägennän başlap, taw başına qädär ağaçlarğa meñlägän tasmalar da bäylängän. Boları da teläk tasmaları. Eksqursowod bezgä xäzer inde mäcüsilär genä tügel möselmannar da bäyli axrı ul tasmalarnı, şular awırlığınnan çıdamıy qayber ağaçlar qorıy dip, borçıluın da belderde. Çınlap ta närsä genä uralmağan ağaç botaqlarına!Törle tuqıma kisäkläre, yefäk tasma, qulyawlıqlar! Meñlägän! Alar barısı da biregä kilüçelärneñ teläk ömetlären beldergän tamğalar! Bezgä bu taw turında ğälim Älfred Xaliqovnın uquçısı Lyüdmila Salcniqowa izgelär çişmäse häm xucalar tawı turında qayber riwayatclärne dä söyläde. Borınğı zamannardan izge dip sanalğan imän töbenä tamçısına qädär cıyıp, qorban çalğan mallarnıñ qannarın tügä torğan bulğannar. İnde yäşennän zarar kürgän izge imän käwsäsen Mäskäw ğälimnäre maxsus kilep ülçädelär häm ul ağaç äle xaman da uñay energiteqä birep torğanın açıqladılar dide Salniqowa. Häm şul imän turınnan kükkä qarasañ kük tä bik yaqın qul tiärlek yıraqlıqta kebek toyıla. Tawğa menü awır bulsa da. Baş awırtular betä. Qan basımı töşä ikän. Xucalar tawı xaqında da izgelär çişmäse turında da riwayatlär bik küp. Anda monğol yawlarınnan yäşerenep yatqan qızlarnıñ xärbi nığıtması da bulğan anda qırıq qız qäberlege bar dip tä söylilär. İzgelär çişmäsen tawlarğa kümelgän altın kömeşlärgä yuılıp çığa, ul şuña kürä şundıy saf häm çista, xiç qayçan da anıñ suı bozılmıy saqlana didelär miña izgelär çişmäsenä kilüçelär. Ägär dä bu çişmäneñ awırularğa sixäte timäsä, bu xätle keşe kilmäs ide monda. Qor''än uqıtıp, xäyer birü sawabınnan başqa. Biregä kilüçelär tängä sixät tä alıp kitä ikän. Ul çişmä suınnan fontan qorılması da eşlänelgän bulğan. Läkin bügenge köndä ul fontan eşlämi. Şulay buluğa qaramastan, çişmägä kiüçelär. Kiresençä moñar söyenä kebek toyıldı miña. İzge su fontan bulıp torsa ul israf bulğan kebek toyıla, çişmä bulıp qına ağıp torsın didelär alar. Mine biregä alıp kilgän duslarım da borınğıdan kilgän ğoref ğädätne totıp qorban çaldılar. Qor''än uqıttılar. Qor''änne Älki rayonınnan kilgän Soltan abıy uqıdı. Başta ul üzeneñ malay çağında Xucalar tawına kilüen iskä töşerep, ber qızıqlı waqıyğa söyläde. Şunısın da äytergä kiräk, xristiannar Xucalar tawına menmi ikän. Tawğa barı tik mäselmannar belän mäcüsilär genä menä dip söyläde bezgä eksqursiäne alıp baruçı. Min bik matur itep täkbir äytep doğalar uqıp utıruçı östäl artındalıra yanına kildem. Alar Ul''yän ölkäsennän kilüçelär bulıp çıqtı. Biregä kilü äbi babaylardan qalğan ğoref ğädät. Bez şunı däwam itäbez . Elek bezneñ äbilär 80 çaqırım yulnı cäyäw atlap, bawğa bäylägän bärännären iärtep kilä torğan bulğannar dide alar. Tağın şunısın eytergä kiräk, Xucalar tawı itägendäge izgelär çişmäse yanında köndä qorban çalına, ber genä tapqır da tügel, rizıq peşerelä. Tik nik ber çeben, nik ber çerki bulsın! Tabiğätneñ bu gälämäten dä biregä kilüçelär izge urınnıñ ber tılsımlı gäcäyep çağılışı dip sanıylar. Bu säyäxät xaqında menä şular.
Bilärdän Näzifä Kärimova söyläde. Anda baru alay uq qatlawlı tügel bulıp çıqtı, qäderle duslar, häm bigräk tä Zelenodoldağı tıñlawçıbız Änürbäk äfände. Qazannan Orenbur yulı belän Kama aşa salınğan yaña küpergä taba barasız, anı ütkäç Çistay yulına çığasız häm Alekseevskidä Bilärgä borılasız. Olı ağay-apalar Semberdän xätle kilgänne, Qazannan ğına yulnı tabıp buladır inde.
Audio, break
Yarıy xuş, Bilär bit äle ul berençe çiratta tarixi urın bularaq tanılğan. Belgeçlär anıñ üz zamanında, yäğni 10-nçı ğasırda dönyadağı iñ ere şähärlärneñ berse buluı, mäydanı yağınnan Novgorod, Paris, London, Kiev kebek zur qalalarnı da uzıp kitüe xaqında belderä. Bilärne yaqınnan belgän, anda qazınular ütkärgän, soñraq Qazannıñ meñyıllığın isbatlağan arxeolog ğalim, doktor Fayaz Xucin Bilär tarixı turında menä nilär söyli.
Audio, Fayaz Xucin
Menä şulay, tıñlawçıbıznıñ, berençe qaraşqa ğadi genä sorawı "Azatlıq" radiosın Bilär turında maxsus tapşıru äzerläwgä etärde. Aldağı säxifäbez dä küpmeder däräcädä aña bäyle. Bu könnärdä Tatarstanda "Sälät" xäräkäte üzeneñ yıllıq alannarın açıp cibärä, häm kilep ireşkän xäbärlärgä qarağanda, alarnıñ berse näq menä Bilärdä bulaçaq. Bıyılğı alannarnıñ niçek oyıştırıluı xaqında bezgä "Sälät" citäkçeläreneñ berse İldüs Wäğidullin söyläde, anıñ belän äñgämäne Ali Ğilmi ütkärgän ide. Xäzer sezgä şunı täqdim itäbez...
Audio, İldüs Wäğidullin
"Sälät" citäkçeläreneñ berse İldüs Wäğidullin belän Ali Ğilmi söyläşte.
Audio, cır
Sälkäşlärneñ menä şuşı küşelle cırı belän bez bügenge utırmanı inde tämamlarbız, şunı onıtmağız, "Awlaq öy" kiläse yäkşämbedä dä bulaçaq. Qäderle duslar, isän-imin torığız, "Azatlıq"tan ayırılmağız, xatlar yazğalağız! Bezneñ adresnı sez www.azatliq.ru säxifäsendä taba alasız. Moñardan tış anda köndälek tapşırularıbızda yañğırağan xäbärlärne dä uqıp bula.
Audio, Änürbäk Ğöbäydullin
Änürbäk äfändeneñ sorawı beraz "üzençälekleräk", döresräge şaqtıy üzençälekle bulsa da, bez anı cawapsız qaldırmasqa buldıq. Döres, "Azatlıq" radiosı säyäxät bürosı da tügel, xakimiat wazifaların da başqara almıy, şuña kürä bez Bilär yulın tieşle itep bilgeläw eşen dä üz östebezgä ala almıybız. Läkin Bilärdäge tarixi urın belän tanıştıru, anısı bula. Äle menä şuşı atnada ğına anda bezneñ Mäskäwdäge xäbärçebez Näzifä Kärimova bulıp qayttı, häm ul xäzer sezgä üz yazmasın täqdim itä. Ä min ul arada Tatarstan xaritasına bağıp, Qazannan Bilärgä niçek baru yulın qararmın...
Audio, Näzifä Kärimova
Şuşı aralarda Tatarstanda bulırğa turı kilde. Häm duslarım miña kötelmägän büläk yasap, Bilärgä säyäxätkä alıp kittelär. Bilärdäge izgelär çişmäse, Xucalar tawı turında min inde işetep belä idem. Läkin meñ tapqır işetkänçe ber tapqır kürüeñ xäyerle digän süzlär yuqqa äytelmägän bit. Menä xäzer tıñlawçılarıbızğa şuşı säyäxät xaqında söyläp, xätirälärem belän urtaqlaşırğa buldım. Bilärdäge İzgelär çişmäse, Xucalar tawı tarixı bik küptännän başlanğan. Äle islam dinen qabul itkängä qädär, mäcüsilek zamannarında, täñregä tabınğan waqıtta da bulğan ul izgelär çişmäse. İzgelär çişmäse xaqında anıñ suı mäñge bozılmıy torğan,tängä sixät birep kenä qalmıy törle awırularnı da däwalıy dip söylädelär miña. Bu urınğa möselmannar ğına tügel, xristiannar da, mäcüsilär dä elek elektän kilä torğan bulğan. Häm ul bügen dä şulay. Çärşämbe köne mäselmannar köne. Bu kön iskedän qan köne dip bilgelängän. Çönki möselmannar qorban çala anda kilep. Miña da anda näq çärşämbe könne bulırğa turı kilde. Xäzer inde xucalar tawı itägendäge izgelär çişmäse yanında barlıq unaylıqlar da buldırılğan. Mal çalır öçen ayırım urın bar. Ä inde biregä kilgän keşelär öçen urındıqlar,öställär quyılğan yegermedän artıq öste qaplawlı keçkenä çatırlar eşlängän. Häm ul urınğa kilep tabın qorıp utıuçılar öçen dä barlıq uñaylıqlar bar. Maxsus xezmät kiräk bulsa sezgä qazanın da, Samawırın da häm başqa kiräk yaraqlarnı da birep tora. Xucalar tawına älegräk cäyäw, mäçetkä kergändäge kebek ayaq kiemnären salıp, menä torğan bulğannar. Xäzer anda 444 basıqıçtan torğan maxsus yul salınğan. Ä inde taw başında öç dingä möselman , xristian, mäcüsi dinnärennä bağışlap quyılğan öç qara taş ta bar. Taw başına, taşlar yanına menep citkännän şul taş tiräle cide märtäbä äylänep teläk teläsä ul teläk hiçşiksez qabul bula didelär mica. Anısı döresterme yuqmı, läkin ömetkä ışanıp kilüçelär ul yolanı üti. Taw itägennän başlap, taw başına qädär ağaçlarğa meñlägän tasmalar da bäylängän. Boları da teläk tasmaları. Eksqursowod bezgä xäzer inde mäcüsilär genä tügel möselmannar da bäyli axrı ul tasmalarnı, şular awırlığınnan çıdamıy qayber ağaçlar qorıy dip, borçıluın da belderde. Çınlap ta närsä genä uralmağan ağaç botaqlarına!Törle tuqıma kisäkläre, yefäk tasma, qulyawlıqlar! Meñlägän! Alar barısı da biregä kilüçelärneñ teläk ömetlären beldergän tamğalar! Bezgä bu taw turında ğälim Älfred Xaliqovnın uquçısı Lyüdmila Salcniqowa izgelär çişmäse häm xucalar tawı turında qayber riwayatclärne dä söyläde. Borınğı zamannardan izge dip sanalğan imän töbenä tamçısına qädär cıyıp, qorban çalğan mallarnıñ qannarın tügä torğan bulğannar. İnde yäşennän zarar kürgän izge imän käwsäsen Mäskäw ğälimnäre maxsus kilep ülçädelär häm ul ağaç äle xaman da uñay energiteqä birep torğanın açıqladılar dide Salniqowa. Häm şul imän turınnan kükkä qarasañ kük tä bik yaqın qul tiärlek yıraqlıqta kebek toyıla. Tawğa menü awır bulsa da. Baş awırtular betä. Qan basımı töşä ikän. Xucalar tawı xaqında da izgelär çişmäse turında da riwayatlär bik küp. Anda monğol yawlarınnan yäşerenep yatqan qızlarnıñ xärbi nığıtması da bulğan anda qırıq qız qäberlege bar dip tä söylilär. İzgelär çişmäsen tawlarğa kümelgän altın kömeşlärgä yuılıp çığa, ul şuña kürä şundıy saf häm çista, xiç qayçan da anıñ suı bozılmıy saqlana didelär miña izgelär çişmäsenä kilüçelär. Ägär dä bu çişmäneñ awırularğa sixäte timäsä, bu xätle keşe kilmäs ide monda. Qor''än uqıtıp, xäyer birü sawabınnan başqa. Biregä kilüçelär tängä sixät tä alıp kitä ikän. Ul çişmä suınnan fontan qorılması da eşlänelgän bulğan. Läkin bügenge köndä ul fontan eşlämi. Şulay buluğa qaramastan, çişmägä kiüçelär. Kiresençä moñar söyenä kebek toyıldı miña. İzge su fontan bulıp torsa ul israf bulğan kebek toyıla, çişmä bulıp qına ağıp torsın didelär alar. Mine biregä alıp kilgän duslarım da borınğıdan kilgän ğoref ğädätne totıp qorban çaldılar. Qor''än uqıttılar. Qor''änne Älki rayonınnan kilgän Soltan abıy uqıdı. Başta ul üzeneñ malay çağında Xucalar tawına kilüen iskä töşerep, ber qızıqlı waqıyğa söyläde. Şunısın da äytergä kiräk, xristiannar Xucalar tawına menmi ikän. Tawğa barı tik mäselmannar belän mäcüsilär genä menä dip söyläde bezgä eksqursiäne alıp baruçı. Min bik matur itep täkbir äytep doğalar uqıp utıruçı östäl artındalıra yanına kildem. Alar Ul''yän ölkäsennän kilüçelär bulıp çıqtı. Biregä kilü äbi babaylardan qalğan ğoref ğädät. Bez şunı däwam itäbez . Elek bezneñ äbilär 80 çaqırım yulnı cäyäw atlap, bawğa bäylägän bärännären iärtep kilä torğan bulğannar dide alar. Tağın şunısın eytergä kiräk, Xucalar tawı itägendäge izgelär çişmäse yanında köndä qorban çalına, ber genä tapqır da tügel, rizıq peşerelä. Tik nik ber çeben, nik ber çerki bulsın! Tabiğätneñ bu gälämäten dä biregä kilüçelär izge urınnıñ ber tılsımlı gäcäyep çağılışı dip sanıylar. Bu säyäxät xaqında menä şular.
Bilärdän Näzifä Kärimova söyläde. Anda baru alay uq qatlawlı tügel bulıp çıqtı, qäderle duslar, häm bigräk tä Zelenodoldağı tıñlawçıbız Änürbäk äfände. Qazannan Orenbur yulı belän Kama aşa salınğan yaña küpergä taba barasız, anı ütkäç Çistay yulına çığasız häm Alekseevskidä Bilärgä borılasız. Olı ağay-apalar Semberdän xätle kilgänne, Qazannan ğına yulnı tabıp buladır inde.
Audio, break
Yarıy xuş, Bilär bit äle ul berençe çiratta tarixi urın bularaq tanılğan. Belgeçlär anıñ üz zamanında, yäğni 10-nçı ğasırda dönyadağı iñ ere şähärlärneñ berse buluı, mäydanı yağınnan Novgorod, Paris, London, Kiev kebek zur qalalarnı da uzıp kitüe xaqında belderä. Bilärne yaqınnan belgän, anda qazınular ütkärgän, soñraq Qazannıñ meñyıllığın isbatlağan arxeolog ğalim, doktor Fayaz Xucin Bilär tarixı turında menä nilär söyli.
Audio, Fayaz Xucin
Menä şulay, tıñlawçıbıznıñ, berençe qaraşqa ğadi genä sorawı "Azatlıq" radiosın Bilär turında maxsus tapşıru äzerläwgä etärde. Aldağı säxifäbez dä küpmeder däräcädä aña bäyle. Bu könnärdä Tatarstanda "Sälät" xäräkäte üzeneñ yıllıq alannarın açıp cibärä, häm kilep ireşkän xäbärlärgä qarağanda, alarnıñ berse näq menä Bilärdä bulaçaq. Bıyılğı alannarnıñ niçek oyıştırıluı xaqında bezgä "Sälät" citäkçeläreneñ berse İldüs Wäğidullin söyläde, anıñ belän äñgämäne Ali Ğilmi ütkärgän ide. Xäzer sezgä şunı täqdim itäbez...
Audio, İldüs Wäğidullin
"Sälät" citäkçeläreneñ berse İldüs Wäğidullin belän Ali Ğilmi söyläşte.
Audio, cır
Sälkäşlärneñ menä şuşı küşelle cırı belän bez bügenge utırmanı inde tämamlarbız, şunı onıtmağız, "Awlaq öy" kiläse yäkşämbedä dä bulaçaq. Qäderle duslar, isän-imin torığız, "Azatlıq"tan ayırılmağız, xatlar yazğalağız! Bezneñ adresnı sez www.azatliq.ru säxifäsendä taba alasız. Moñardan tış anda köndälek tapşırularıbızda yañğırağan xäbärlärne dä uqıp bula.