Australiä tarixında berençe tapqır ber däwlät räsmiye, aboriginnärdän üzlärenä qarşı bulğan ğadelsezlek häm xatalar öçen ğafu ütende.
Yewropalılar monnañ 2 ğasır elek Australiädä üz xaqimiäten urnaştırğannañ birle, bu qıytğanıñ asıl xucası bulğan aboriginnär yıllar buyına elekke räxätlärennäñ mäxrüm yäşiy başladı. İlneñ yaña kilgän xucalarınıñ naçar möğamäläsenä duçar qaldı alar. Xäzergäçä ber nindi xökümät räsmiye qılğan zolımnarı öçen ğafu ütenmäde.
Taş çorınnañ yaña çıqqan keşelärne küz aldınna kiteregez, äle dä üz eçendä ğadi genä yäşägän, mädäni dönya bäxetennäñ çiklängän. Läkin şul uq waqıtta qızganıçqıa mädäni dönyanıñ bälalarınıñ eçenä çumğan ber millät. Alar Australiädäge aboriginnär. Alar, eçkeçelek, xäyerçelek häm köçläw qoçağına töşkän ber millät. Üz yazmışları belän genä tügel, ä sañga suğılmawları, insani möğamälä kürmäwläre arqasında.
18 ğasırda Yewropalılarnıñ Australiä qıytğasına urnaşa başlawınnañ birle, bu ilneñ asıl xucaları bulğan aboriginnärneñ niçä yıllar buyına zolım astında qaluın tögäl äytü qıyın läkin bularnıñ iñ ayanıçı bu ğasır başında buldı. Soñğı faciğa urlanğan näsel dip atalğan, aborigin balalarınıñ äni-ätilärennäñ köçläp alınıp aq tänlelär tärbiyäsenä tapşırıluı ğamäle ide. Assimilasiäläw öçen meñlägän bala ğailäsennäñ alınğan ide. Bu assimilasiä eşe, 1910 yıldan başlap 1970 yıllarğaça qadär däwam itte. Bu aborigin milläten mädäniäten yuqqa sanap, balalarğa kübräk forsatlar tudıru öçen başqarılğan xatalı ber säyäsät ide. Läkin bu säyäsätneñ xatalı buluın añlaw yıllarğa suzıldı. Xatanı añlağannar isä ğorurlıqnı taşlap ğafu ütenä almadı.
Gafu ütenü köne
Läkin saylaw kampaniälärendä, saylanğan oçraqta aboriginnärdäñ ğafu ütenäçägen wäğdä itkän ilneñ yaña premyerı Kevin Rudd, bügen Camberra federal mäclesendä, xäzergä qadär xaqimiättägelärneñ äytä almağan süzen äytte:
Räsmi ğafu ütenü tantanası turıdan turı efirdä kürsätelde, böten xalıq qarıy alsın öçen mäydännarğa zur ekrannar urnaştırıldı. Tantananı qarağan xalıqtan qay beräwlär xislänep tä kitte.
“Min ğafu ütenäm. Min Australiä xökümäte isemennäñ ğafu ütenäm.Min Australiä parlamentı isemennäñ dä ğafu ütenäm, keçeregez.”
Rudd, şulay itep urlanğan näsellär öçen ğafu ütende.
Ul, australiäle aboriginnär häm bu ilgä sonınnañ kilgän xalıq arasında yaña mönäsäbät başlarga çaqırdı.
“Bez monnañ elek qılınğan naçar möğamäläneñ yalğış buluın añlıybız, bigräktä urlanğan näsel säyäsäteneñ yalğış buluın tanıybız, bu bezneñ tarixıbıznıñ iñ oyat mizgele bulıp qalaçaq. Bezneñ xalqıbız arasında yaña ber säxifä açarğa waqıt citde. Bu yaña saxifädä tarixta qılınğan xatalar tözäteler häm alğa taba üz ışanıçıbız belän atlarbız.”
Şulay itep, Federal xaqimiät aborngin qabiläläre başlıqları aldında ğafu ütende.
Läkin barı tik süz belän ğafu ütenüdäñ här kem xislänep kitmäde. Parlamenttä oppozisiä saflarında utırğan Wilson Tuckey bu mäclesne taşlap çıqtı. Barı tik ğafu ütenü Aboriginnärneñ yäşäw şartların yaxşırtmayaçaq dip qarşı çığa ul:
“Xodayğa şöker, irtägä inde yağulıq urlanmıyaçaq, keçe yäştäge qızlar kiç belän üz urınnarında qayğısız yoqlıyaçaq, barsı da tämam yaxşırıp kitte inde, diyär öçen min anda bardım.”
Australiädäge aboriginnärneñ sanı yartı millionnan da azraq qalğan. Alar il xalqınıñ ni barı 2 prosentın täşkil itä. Eşsezlek belän intikkän qabilä xalqın, eçkeçelek, köç qullanu kebek faciğalar urap alğan. Aboriginnär arasında bäläkäy yäştä ülgän balalar sanı da şaqtıy yuğarı.
Rudd Noyabr ayında xaqimiätkä kilgäç, ilneñ tönyaq häm könçığış yaqlarında yäşägän aboriginnärneñ tormış şartların yaxşırtırğa wağdä itkän ide. Australiä buylap kümäk awğa çıqqan qabilä keşelären xäzer yış oçaratıp bulmıy inde. Alar çül häm tawlarnı taşlap kitkän. Alar yörgän cirlär, xäzer köyläp äytelgän isemlär belän genä atala.
Wollondilly, Wantabadgary, Brindabella & Jinbadyn.
Taş çorınnañ yaña çıqqan keşelärne küz aldınna kiteregez, äle dä üz eçendä ğadi genä yäşägän, mädäni dönya bäxetennäñ çiklängän. Läkin şul uq waqıtta qızganıçqıa mädäni dönyanıñ bälalarınıñ eçenä çumğan ber millät. Alar Australiädäge aboriginnär. Alar, eçkeçelek, xäyerçelek häm köçläw qoçağına töşkän ber millät. Üz yazmışları belän genä tügel, ä sañga suğılmawları, insani möğamälä kürmäwläre arqasında.
18 ğasırda Yewropalılarnıñ Australiä qıytğasına urnaşa başlawınnañ birle, bu ilneñ asıl xucaları bulğan aboriginnärneñ niçä yıllar buyına zolım astında qaluın tögäl äytü qıyın läkin bularnıñ iñ ayanıçı bu ğasır başında buldı. Soñğı faciğa urlanğan näsel dip atalğan, aborigin balalarınıñ äni-ätilärennäñ köçläp alınıp aq tänlelär tärbiyäsenä tapşırıluı ğamäle ide. Assimilasiäläw öçen meñlägän bala ğailäsennäñ alınğan ide. Bu assimilasiä eşe, 1910 yıldan başlap 1970 yıllarğaça qadär däwam itte. Bu aborigin milläten mädäniäten yuqqa sanap, balalarğa kübräk forsatlar tudıru öçen başqarılğan xatalı ber säyäsät ide. Läkin bu säyäsätneñ xatalı buluın añlaw yıllarğa suzıldı. Xatanı añlağannar isä ğorurlıqnı taşlap ğafu ütenä almadı.
Gafu ütenü köne
Läkin saylaw kampaniälärendä, saylanğan oçraqta aboriginnärdäñ ğafu ütenäçägen wäğdä itkän ilneñ yaña premyerı Kevin Rudd, bügen Camberra federal mäclesendä, xäzergä qadär xaqimiättägelärneñ äytä almağan süzen äytte:
Räsmi ğafu ütenü tantanası turıdan turı efirdä kürsätelde, böten xalıq qarıy alsın öçen mäydännarğa zur ekrannar urnaştırıldı. Tantananı qarağan xalıqtan qay beräwlär xislänep tä kitte.
“Min ğafu ütenäm. Min Australiä xökümäte isemennäñ ğafu ütenäm.Min Australiä parlamentı isemennäñ dä ğafu ütenäm, keçeregez.”
Rudd, şulay itep urlanğan näsellär öçen ğafu ütende.
Ul, australiäle aboriginnär häm bu ilgä sonınnañ kilgän xalıq arasında yaña mönäsäbät başlarga çaqırdı.
“Bez monnañ elek qılınğan naçar möğamäläneñ yalğış buluın añlıybız, bigräktä urlanğan näsel säyäsäteneñ yalğış buluın tanıybız, bu bezneñ tarixıbıznıñ iñ oyat mizgele bulıp qalaçaq. Bezneñ xalqıbız arasında yaña ber säxifä açarğa waqıt citde. Bu yaña saxifädä tarixta qılınğan xatalar tözäteler häm alğa taba üz ışanıçıbız belän atlarbız.”
Şulay itep, Federal xaqimiät aborngin qabiläläre başlıqları aldında ğafu ütende.
Läkin barı tik süz belän ğafu ütenüdäñ här kem xislänep kitmäde. Parlamenttä oppozisiä saflarında utırğan Wilson Tuckey bu mäclesne taşlap çıqtı. Barı tik ğafu ütenü Aboriginnärneñ yäşäw şartların yaxşırtmayaçaq dip qarşı çığa ul:
“Xodayğa şöker, irtägä inde yağulıq urlanmıyaçaq, keçe yäştäge qızlar kiç belän üz urınnarında qayğısız yoqlıyaçaq, barsı da tämam yaxşırıp kitte inde, diyär öçen min anda bardım.”
Australiädäge aboriginnärneñ sanı yartı millionnan da azraq qalğan. Alar il xalqınıñ ni barı 2 prosentın täşkil itä. Eşsezlek belän intikkän qabilä xalqın, eçkeçelek, köç qullanu kebek faciğalar urap alğan. Aboriginnär arasında bäläkäy yäştä ülgän balalar sanı da şaqtıy yuğarı.
Rudd Noyabr ayında xaqimiätkä kilgäç, ilneñ tönyaq häm könçığış yaqlarında yäşägän aboriginnärneñ tormış şartların yaxşırtırğa wağdä itkän ide. Australiä buylap kümäk awğa çıqqan qabilä keşelären xäzer yış oçaratıp bulmıy inde. Alar çül häm tawlarnı taşlap kitkän. Alar yörgän cirlär, xäzer köyläp äytelgän isemlär belän genä atala.
Wollondilly, Wantabadgary, Brindabella & Jinbadyn.